Hugur - 01.01.1988, Síða 14

ÞUNGIR ÞANKAR
HUGUR
verið tilraunavísindamaður, verður sá að taka á honum stóra
sínum, ef hann ætlar að láta taka mark á sér.11
Við sjáum líka af þessu dæmi, að Aristóteles notar ekki
orðin „jarðefni“, „loft“, „eldur“ og „vatn“ í venjulegri merk-
ingu þeirra orða, heldur hafa þau sértæka, tæknilega merkingu
(á sama hátt og Newton notar hið almenna orð „kraftur" í
sértækri og tæknilegri merkingu í aflfræði sinni). Með
„jarðefni“ á Aristóteles til dæmis ekki við „mold“ eða neitt því-
líkt, heldur „hið fasta frumefni": festueiginleikann sjálfan í
sinni hreinustu mynd. Á sama hátt merkir „vatn“ „hið fljótandi
frumefni": þann hreina, hlutbundna eiginleika að vera fljót-
andi. Og orðið „loft“ er „hið loftkennda frumefni": sú hreina
efniseigind að vera loftkenndur.12 Mjólk er þannig jarð-
kenndur vökvi, vegna þess að hægt er að sýna fram á að í henni
eru uppleyst föst efni, og eiginleikar hennar eru í samræmi við
það: þegar hinn fljótandi hluti er látinn gufa upp verður eftir
fast botnfall, hún hleypur við upphitun, og svo framvegis.13
Með því að líta þannig á frumefnin, færði Aristóteles
efnafræði Empedóklesar í átt til þess sem nú kallast eðlis-
efnafræði. Efnafræði hans er engu síður kenning um mismun-
andi hami sama efnis - fastan, fljótandi og loftkenndan - en
um mismunandi eiginleika efnanna. í Ijósi þessa virðist kenning
Aristótelesar vera mun nútímalegri en flestir vilja vera láta.
11 Hér er tvímælalaust um tilraun að ræða, þótt hún sé ekki gerð til að
prófa kenningu. Aristóteles gerði einnig tilraunir í þeim tilgangi, eins
og sjá má af dæmunum sem koma hér á eftir. Sjá einnig VIII. kafla og
neðanmálsgrein 55.
12 í eðlisefnafræði Aristótelesar hefði eldur átt að vera hið eldlega frum-
efni. Af ýmsum ástæðum gengur honum illa að gera grein fyrir því, en
málið er flóknara en svo að því verði gerð fullnægjandi skil hér.
13 Eflaust finnast frumefnin aldrei í sínu hreina formi. Á þetta hafði
Anaxagóras þegar lagt mikla áherslu, en hann setti fram frumefna-
kenningu um svipað leyti og Empedókles. í vel þekktu broti (brot 11)
segir hann: „í öllu finnst eitthvað af öllu nema af huganum, en í sumu
finnst hugurinh einnig.“ Eins og kom fram í 7. neðanmálsgrein var
munurinn á kenningum Anaxagórasar og Empedóklesar aðallega sá að
frumefni Anaxagórasar voru óendanlega mörg. í ritinu Um himnana
(III, 4 sérstaklega 302bl0-303a2) færir Aristóteles rök fyrir því að taka
eigi kenningu Empedóklesar fram yfir kenningu Anaxagórasar (og
stuttu síðar, á 303a3-303b7, gagnrýnir hann atómkenninguna).
Ji
12