Hugur - 01.01.1988, Side 124

RITDÓMAR
HUGUR
RA sker sig að vísu úr íþessum fjögurra rita flokki. En RÞ, S V og HF
eru að mörgu leyti samstofna, eins og þrjú guðspjallanna, og því eðlilegt
að huga strax að samkennum þeirra, hvað varðar efnistök og efnisval.
Þrennt blasir þá við:
Það fyrsta er hin þekkingarfræðilega slagsíða. I öllum þremur ritum
stiklar höfundur á sömu staksteinunum: fyrst kenningum Platóns og
Aristótelesar um eðli þekkingar, síðan aðferð Descartes, þá hugmyndum
Humes (einkum orsakakenningunni), skyn- og hugkvíum Kants, pósitív-
ismanum og að lokum afsönnunarhyggju Poppers. Kalla má undir hælinn
lagt hvaða minni spámenn fá að fljóta með í það og það skiptið. En öllu
efninu er skipað í stefnu við þennan þekkingarfræðilega burðarás og verð-
ur að lúta lögmálum hans. Vitaskuld hefur þetta í för með sér sífelldar
endurtekningar milli bóka; en þær eru þó síður tilfinnanlegar en ella þar
sem ritunum er ætlað að höfða til ólíkra nemendahópa. Að hinu er meira
mein hvað höfundur er lengi að „koma sér að efninu“ í SV og HF vegna
hinnar löngu nótar sem hann þykist verða að draga að því. Þannig dvelst
honum svo við þekkingarfræðina í SVað bókin ber vart nafn með rentu.
Það er ekki fyrr en á blaðsíðu 48 (af 81) sem hinn raunverulegi sið-
fræðihluti hefst, með umfjöllun um greinarmun staðreynda- og gildisdóma;
en af öllu jöfnu hefði ég talið hana eðlilegan inngang að slíkri bók. í HF
verður honum einnig helsti seint um að drepa á sérvandamál þeirra fræða
eða ekki fyrr en á blaðsíðu 103 af 154. Þekkingarfræði er alls góðs makleg
en það er tæpast ástæða til að leggjast á hana eins og dreki á gull og hreyfa
sig ekki úr stað nema með eftirgangsmunum!
Síst þykir mér skapraunarminna þegar höfundur reynir að flokka alla
heimspeki og „menningarstrauma“ í Evrópu eftir tveimur þekkingar-
fræðilegum viðhorfum sem hann kennir við „natúralisma" og „transcend-
entialisma“ („skynsemishyggju"; SV 10, 13 og áfram). Að vísu er ekki
fullljóst hvemig skiptingunni er háttað en helst svo að sjá að „natúralismi"
sé eitthvert samheiti yfir raunhyggju, vélhyggju, siðferðilega afstæðis-
hyggju og gott ef ekki efnishyggju; „transcendentalisminn“ yfir rökhyggju,
tilgangshyggju, siðferðilega skynsemishyggju og frumspekilega tví-
hyggju. Þó kemur m.a. í ljós (SV, 32) að Kant fyllir fyrri flokkinn. (Þú
líka, bróðir minn Brútus!) Slík hugmyndafræðileg einföldun kann að vera
til hægðarauka á stundum en ég fullyrði að hér er hún ekki til skilnings-
auka fyrir lesandann.
Annað höfuðeinkenni á efnistökum höfundar mætti kalla samansóps-
aðferð. Hann greinir venjulega frá persónu, fremur en vandamáli, stefnu
fremur en þema; og rekur sig samviskusamlega á milli þeirra í tímaröð.
Þannig sópar hann upp miklu efni en lætur lesandanum að mestu eftir að
einfalda og bera saman - skapa sér heillega mynd - ef frá er talinn dilka-
drátturinn hér að ofan. Skilji lesandinn einstaka hluta þá skilur hann um
leið heildina, virðist vera meginviðhorf höfundarins.
Þriðja einkennið er óljós afstaða sögumanns gagnvart viðfangsefninu.
Það er naumast á færi byrjenda að átta sig á hvenær um er að ræða óbrotna
endursögn og hvenær persónulega túlkun höfundar: hvort hann sest við
fótskör heimspekinganna eða á dómstól yfir þeim. Þessu veldur m.a. sá
sérstæði kækur að nota ekki viðtengingarhátt nt. í óbeinni ræðu heldur
framsöguhátt eins og um staðreyndir. Þannig hyllist ég til að skilja
122