Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Blaðsíða 23

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 2012 23
S t e i n U n n g eS tS d Ót t i r
getur hann haft stjórn á skapi sínu, forðast að svara í sömu mynt, litið fram hjá stríðninni,
haldið aftur af reiði sinni og íhugað afleiðingar þess að eiga í átökum við félagann. Ef
drengurinn lætur ekki leiðast út í átök við félaga forðar það honum einnig frá frekara
tilfinningalegu uppnámi sem getur haft neikvæðar afleiðingar fyrir samskipti hans
við kennarann og félaga sína og hindrað þátttöku hans í bekkjarstarfinu.
Vitræn sjálfstjórnun, sem stundum er kölluð „köld“ sjálfstjórnun, lýsir hins veg-
ar stjórnun á athygli, minni og öðrum hugrænum ferlum sem notuð eru til að gera
áætlanir, taka ákvarðanir og leysa vandamál með röklegum hætti (McClelland o.fl.,
2010). Slík viðfangsefni vekja iðulega lítil tilfinningaleg viðbrögð. Undir vitræna sjálf-
stjórnun fellur meðal annars fyrirhafnarmikil stjórnun (e. effortful control), það er
geta til að hegða sér á ákveðinn hátt þegar önnur hegðun er sjálfkrafa viðbragð við
aðstæðunum (Kochanska og Knaack, 2003). Dæmi um slíka stjórnun er þegar fólk
tekur hið fræga Stroop-próf þar sem því er sýnt orð þar sem litur letursins stangast
á við merkingu orðsins (til dæmis grænir stafir sem mynda orðið „rauður“). Sá sem
tekur prófið á að nefna litinn á textanum en ekki merkingu orðsins (í dæminu hér að
framan væri „grænn“ rétt svar). Til að leysa verkefnið þarf viðkomandi að hindra
sjálfkrafa viðbragð, það er að segja orðið sem hann eða hún les en nefna þess í stað
litinn á textanum. Fjöldi rannsókna hefur sýnt að slík geta, sérstaklega við upphaf
skólagöngu, tengist góðu námsgengi (Blair og Razza, 2007). Þegar tengsl tilfinninga-
stjórnunar annars vegar og vitrænnar stjórnunar hins vegar við námsgengi barna eru
borin saman kemur í ljós að hvort tveggja gegnir mikilvægu hlutverki en þó með mis-
munandi hætti. Sem dæmi má nefna að slök tilfinningastjórnun tengist erfiðleikum
með að beina og halda athygli og truflandi hegðun í skólastofnunni á meðan góð
vitræn sjálfstjórnun tengist úrlausn námsverkefna (Willoughby o.fl., 2011).
Þó að „heit“ og „köld“ sjálfstjórnun krefjist að hluta mismunandi tegunda af stjórnun
og tengist því virkni í mismunandi svæðum heilans er ljóst að töluverð skörun er á
þessari tvenns konar færni. Lewis og Todd (2007) benda til dæmis á að öll viðfangsefni
veki tilfinningaleg viðbrögð og öll úrlausnarefni krefjist stjórnunar á hugsun, en það
sé í mismiklum mæli. Einnig er líklegt að stjórnun (eða lítil stjórnun) tilfinninga hafi
áhrif á stjórnun hugsunar og öfugt. Sem dæmi má nefna að barn á mun erfiðara með að
stjórna hugsun (til dæmis halda athygli) ef það hefur ekki stjórn á tilfinningum (er til
dæmis í uppnámi). Að sama skapi hafa rannsóknir sýnt að geta til að stjórna hugsun,
svo sem athygli og skammtímaminni, getur vegið upp á móti slakri tilfinninga-
stjórnun líkt og dæmið hér að ofan leiddi í ljós; ef barn getur beint athygli frá vissu
áreiti, til dæmis stríðni, og að verkefninu sem það á að leysa getur það minnkað þá
geðshræringu sem stríðnin vekur (Belsky, Friedman og Hsieh, 2001). Engu að síður
eru þessi tvö rannsóknarsvið tiltölulega aðgreind, að sumu leyti vegna þess að of um-
fangsmikið er að rannsaka þessa tvenns konar færni samtímis, en einnig af því að um
mismunandi færni er að ræða sem ætla má að þróist að hluta óháð hvor annarri og
hafi mismunandi þýðingu fyrir áframhaldandi þroska. Í þessari grein er sjónum fyrst
og fremst beint að vitrænni sjálfstjórnun barna og ungmenna og þeirri þýðingu sem
hún hefur fyrir annars konar þroska en lesendum er bent á vandaða umfjöllum um
tilfinningastjórnun í bókinni Handbook of self-regulation í ritstjórn Vohs og Baumeisters
(2011) og þemahefti tímaritsins Child Development frá 2004 (2. hefti 75. árgangs).