Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Blaðsíða 24

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 201224
SJÁlfStJÓrnUn barna og Ungmenna
sjálfstjórnun í bArnæsku
Sjálfstjórnunarfærni eykst og tekur miklum breytingum á fyrstu árum ævinnar. Við
fæðingu hefur barn takmarkaða stjórn á ýmsum líffræðilegum og sálfræðilegum
þáttum og því gegna foreldrar mikilvægu hlutverki í að stjórna atferli sem barnið nær
sjálft stjórn á síðar, svo sem svefni og tilfinningum. Því kemur það í hlut foreldra eða
annarra að hugga ungbarn sem grætur; það er tekið upp, því strokið og vaggað þar
til það nær stjórn á tilfinningum sínum. örfáum mánuðum síðar getur barnið betur
stjórnað líðan sinni, til dæmis með því að stinga upp í sig snuði eða fitla við hár sitt
(Kopp, 1982; Shonkoff og Phillips, 2000). Þessi þróun heldur áfram á leikskólaaldri þar
sem börn öðlast aukna getu til að stjórna tilfinningum, þeim gengur sífellt betur að
halda og beina athygli og þau halda aftur af viðbragði án stuðnings frá fullorðnum.
Þannig sýna rannsóknir til dæmis að fimm ára börn geta beint athygli að verkefni, svo
sem að hlusta á sögu, í mun lengri tíma en þriggja ára börn (Kalpidou, Power, Cherry
og Gottfried, 2004; McClelland o.fl., 2010). Að sama skapi eykst geta þeirra til að halda
aftur af hegðun á leikskólaaldri, til dæmis eiga börn auðveldara með að skiptast á um
leikfang og bíða í röð eftir því sem á líður leikskólaaldurinn (Kopp, 1982; McClelland
o.fl., 2010).
Þær miklu breytingar sem verða á sjálfstjórnun á fyrstu æviárum og á leikskóla-
aldri má meðal annars rekja til þroska heilans. Á sama tíma og börn taka framförum
í stjórnun tilfinninga, hugsunar og hegðunar eiga sér stað breytingar á uppbyggingu
og virkni í framheilablaði (e. prefrontal cortex) en nýlegar rannsóknir í taugasálfræði
sýna að þroski þessa hluta heilans leiðir til aukinnar getu til að stjórna flókinni hugsun
með meðvituðum hætti (e. executive functioning) og að slíkur þroski skýrir að hluta
þær framfarir sem verða í sjálfstjórnun í barnæsku (Zelazo og Lee, 2010).
Þau dæmi um sjálfstjórnun sem gefin hafa verið hér endurspegla meginstef í þróun
sjálfstjórnunar á fyrstu árunum og á leikskólaaldri; stjórnunin er upphaflega í hönd-
um annarra en með réttum stuðningi, svo sem leiðandi uppeldisaðferðum og góðum
fyrirmyndum, færist hún inn á við og barnið nær æ betri tökum á eigin tilfinningum,
hugsun og hegðun (Kopp, 1982). Því verður stjórnunin öflugri og sjálfráðari eftir því
sem barnið eldist. Að auki má sjá af ofangreindum dæmum að til þess að börn geti
stjórnað eigin tilfinningum, hugsun og hegðun í samræmi við kröfur umhverfisins
verða þau að tileinka sér reglur samfélagsins sem þau alast upp í, gera þær að sínum
eigin og fara eftir þeim (Kopp, 1982). Því geta börn einungis öðlast þá sjálfstjórnun
sem ætlast er til af þeim ef þau gera reglur umhverfisins að sínum eigin (e. internal-
ization of values). Þannig felst sjálfstjórnun ekki aðeins í getu barns til að stjórna eigin
hegðun, heldur að tileinka sér þær reglur sem eru skilyrði slíkrar stjórnunar.
Fjölmargar rannsóknir hafa verið gerðar á því hvernig sjálfstjórnunarhæfni barna
á leikskólaaldri tengist annars konar þroska. Áður hefur því verið lýst hvernig rann-
sóknir um miðbik síðustu aldar sýndu fram á tengsl milli getu til að halda aftur af
hegðun og gengis í skóla. Nýrri rannsóknir hafa í auknum mæli skoðað getu barna til
að samhæfa mörg ferli sem falla undir sjálfstjórnun. Flestar hafa beint sjónum að sjálf-
stjórnun hegðunar (e. behavioral self-regulation), það er getu til að samhæfa athygli,
vinnsluminni og getu til að halda aftur af hegðun (McClelland, Cameron, Connor,