Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Síða 12

ARNI BERGMANN
„íhaldssemi“ dystópískra skáldsagna. Hann segir mikinn mun á þW að
andmæla útópískum hugmyndum með almennum vangaveltum um
mannlegt eðli og takmarkanir sem möguleikum mannsins eru settar og
því, að fara með lesanda skáldsögu í ferðalag til helvítis sem útópísk
áform hafa skapað:
Þar með erum \ið neydd til að upplifa útópíu sem svo sárs-
aukafulla martröð að \ið missum alla löngun til hennar.... Sem
vopn í búri heimspekilegrar íhaldsstefnu hafa fá re\mst jafh
skæð og and-útópía samtímans.5
Á öðrum stað í sama riti segir hann að líta megi á dystópísku skáldsög-
una sem uppfinningu til að berja með á sósíalismanum „að svo miklu
leyti sem sósíahsminn var talinn útfærðasta birtingarform dýrkunar nú-
tímans á vísindum, tækni og skipulagi".6 En þessi „íhaldssemi“ er reynd-
ar ekki öll þar sem hún er séð. Höfundar hinna miklu skáldsagna um ill-
ar staðleysur eru einatt teygðir sjálfir á milli ffeistinga útópískra
framtíðarsýna og ótta við það að útópía í framkvæmd snúist í andstæðu
sína. Zamjatin, Orwell og Huxley sameina allir í sér útópísk viðhorf og
dystópísk. Þeir Zamjatin og Orwell voru sósíalistar sem vildu með verk-
um sínum vara við því hvaða stefna rússneska byltingin hefði tekið.
Huxley átti sjálfur eftir að búa til sælustað í skáldsögunni Island (1962),
en þar hefur tekist að sameina vestræna þekkingu og austræn lífstiðhorf
(Búddisma) í réttlæti og hófsemi sem tryggir m.a. farsælt sambýli manns
og náttúru. Þessir höfundar gáfu sjálfir ekki upp á bátinn trú á jöfnuð,
vísindi og skynsemi - en þeir fundu hjá sér brýna þörf fiæir að vara \nð
því, hve erfitt væri að láta hugsjón ogveruleika mætast. Hin illa staðleysa
í skáldsögum þeirra nærðist á útópíunni í þeim sjálfum.
Þegar \áð svo nálgumst síðustu aldamót breyæist sjálfur óttinn \ið
ffamtíðina. Áður var sú hrollvekja algengust sem tengist ótta við mikið
og altækt skipulag, við ofstýringu með kúgun og innrætingu. En í seinni
tíð skrifa merkilegir rithöfundar framtíðarhrollvekjur, sem lýsa einkum
óttanum við að allt skipulag hnnji og tæknin með. Stóri bróðir er dauð-
ur og Vélin mikla er biluð. Slíkar dystópíur gerast einatt í náinni fram-
tíð eftir stórslys, sem ekki er nánar lýst, eða efdr röð mikilla áfalla. Nema
5 Krishan Kumar. Utopia and Anti-Utopia in Modem Times (Basil Blackwell, Oxford
1987), bls 103.
6 Sama rit bls. 49.
IO