Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Page 47

EINRÆKTUN MANNA
hagsmunir séu öðrum hagsmunum verðmætari. Það má komast að því
hve hátt hitastig er á vatni í tdlteknu keri, með því að nota þar til gerðan
vatnshitamæli og mælikvarðinn er síðan einhverjar hitagráður. En þetta
er flóknara í siðferðismálum því ekki er nóg með að fyrirbærin sjálf sem
meta/mæla á séu eðlisólík, heldur er mælikvarðinn sjálfur á gildi þeirra,
ekki einn heldur tveir eða fleiri. Til að geta betur metið réttmæti ein-
ræktunar manna er því ekki síður mikilvægt að skoða mælikvarðana en
verðmæti fyrirbæranna sem í húfi eru.
Hér er ég að skírskota til greinarmunar sem má gera á tvenns konar
gildi, eigingildi og afstæðu gildi. Þau fyrirbæri sem hafa eigingildi þiggja
gildi sitt ekki af tengslum við önnur fyrirbæri heldur hafa þau það fólg-
ið í sjálfu sér. Við segjum um manneskjur að þær hafi hafi eigingildi, gildi
í sjálfu sér eða manngildi. Það er nokkurs konar grundvallarforsenda
sem gengið er útfrá í mannlegum samfélögum og almennt er ekki deilt
um. Þó liggur ekki í augum uppi hvort allar mannverur (þar með talið
fósturvísar eða heiladauðir einstaklingar) hafi slíkt gildi. Einnig er álita-
mál hvort og þá hvaða örmur fyrirbæri hafi eigingildi, en margir telja
verðmæti á borð við hamingju, heilsu, mannréttindi, ást og vináttu þar á
meðal. Mikael M. Karlsson orðar það svo:
Þegar hlutur hefur eigingildi þá skjátlast okkur ef við metum
ekki gildi hans: Því þá sést okkur yfir, eða við metum ekki sem
skyldi, það gildi sem hluturinn hefur í ratrn og veru - sem hann
hefur í sjálfum sér, óháð mati einhvers.11
Ég skil því eigingildi sem skilyrðislaust gildi í mannheimum á þann hátt
að vera handan samkomulags eða mats mannanna. Það er einnig óháð
aðstæðum manna í þeim skilningi að þó fyrirbærið geti þurft að víkja fyr-
ir öðru verðmætu fyrirbæri í tilteknum aðstæðum, þá rýri það ekki gildi
þess í sjálfu sér og á heildina litið. Til að mynda þarfnast fólk bæði ástar
og vináttu, þó að í einhverjum tilfellum geti annað þurft að víkja fyrir
hinu.
Hinsvegar hafa fyrirbæri gildi sem er á einhvern hátt afstætt við ein-
staklinga eða hóp einstaklinga, mat þeirra eða aðstæður. Afstæð eru að
mínu mati öll þau gildi sem eru á einhvern hátt skilyrðisbundin. Þau
þiggja gildi sitt af tengslum sínum við eitthvað annað. Þeim má síðan
11 Mikael M. Karlsson, „Náttúran sem skepna", Róbert Haraldsson og Þorvarður
Arnason ritstj., Náttúnisýn, Reykjavík, Rannsóknastofnun í siðfræði, 1994, bls. 97.
45