Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Síða 61

DAUÐI OG OTLMAB. ER UPPRISA STAÐLEYSUNNAR
Ibn Qutaiba. Og þetta reynist líka duga. Averroes fer út fyrir svið kenni-
valdsins án þess að ögra því. Ráðaleysi Abulcasims er hins vegar ráðaleysi
þess sem lýtur kennivaldinu og sér ekki aðra valkosti. Hann er hrakinn í
mótsögn þess sem vill gera öllum til hæfis en getur það ekki.
Félagsleg staðleysa er ástand sem samkvæmt kenningu er afleiðing til-
tekinna aðstæðna. En þetta orsakasamhengi verður ekki rökstutt heldur
einungis staðhæft. Þess vegna er útópísk kenningasmíð háð kennivaldi
og það hversu sannfærandi eða árangursrík staðleysuhugmynd er veltur
því á ýmsum staðreyndum um kennivaldið frekar en rökum. Um þetta
er hægt að nefna fjölmörg hversdagsleg dæmi. Ein rökin fyrir frjálsum
markaði eru til dæmis þau að slíkt fýrirkomulag muni þegar til langs
tíma er litið skapa félagslegt kerfi þar sem skipting gæðanna er í eðli sínu
réttlát, hver svo sem hún er. A sama hátt eru ein rök fyrir sósíalisma fólg-
in í greinargerð fi-rir félagslegum afleiðingum breytts eignarhalds á
ffamleiðslutækjum. I báðum tilfellum eru rökin fyrir skoðuninni ekki
orsakasamhengi sem hægt er að prófa og sýna fram á án þess að tileinka
sér sérstakan hugsunarhátt. Nauðsynlegt er að viðurkenna þjóðfélags-
kenninguna í heild sinni til að það orsakasamhengi sem reynt er að gera
grein fyrir sé skiljanlegt.
Innsæisskilningur eða upplifun pólitískra kennisetninga - pólitískrar
hugmyndafræði - er vafalaust undirstaða pólitískrar sannfæringar í
mörgum tilfellum. Það er hinsvegar mikilvægt að geta stillt upp vits-
munalegri afstöðu sem er fær um að gagnrýna allan innsæisskilning. I
sögu Borgesar hefur Averroes einmitt þetta hlutverk. Sama hlutverk
hefur vísindaleg afstaða almennt: Að vera gagnrýni sem er algjörlega
laus undan kennivaldi.
En kenningar dafha ekld nema þeim sé aflað fylgis og það á jafnt við um
kenningar í pólitík, vísindum eða fræðum. Hvort kenning nær þeirri fót-
festu sem nauðsynlegt er til að hún lifi af veltur á miklu fleiri þáttum en
þeim hvort hún standist tiltekin próf eða uppfylli gefin skilyrði. Því má
glögglega finna fýrir því að hin vísindalega orðræða klofnar og leitar í tvær
áttir. Annarsvegar stendur Averroes og óttalaus einföld og skýr gagnrýni á
hugmyndir, hugsýnir og kenningar. Hinsvegar standa galdramenn vís-
indanna - nútímavísindamaðurinn sem fæst við framleiðslu flókinna, há-
þróaðra afurða. Sá fiTri reynir ekki að sannfæra neinn um neitt. Sá síðari
þarfnast fýlgis og átrúnaðar; hann verður að sannfæra. Markaðsþróun vís-
inda á síðustu árum gerir að verkum að vísindamenn þurfa í auknvun mæli
59