Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Page 76
BENEDIKT HJARTARSON
að tengja hugmyndafræði og þjóðfélagsgagnrýni póstmódernismans við
skipbrot þess sem ffanski heimspekingurinn kallaði „leiðarsagnir“ vest-
ræns nútíma. I inngangi sínum að umræddu verki heldur Lyotard því
ffam að þær víðtæku breytingar sem verða á menningar- og þjóðfélags-
umræðu á Vesturlöndum eftir heimsstyrjöldina síðari helgist af vantrú
þegnanna á þau hugmyndakerfi sem ffam að því höfðu mótað heims-
mynd þeirra og lífshætti. Þegar Lyotard ræðir um „ffásagnir“, vísar hann
til þess hvernig ríkjandi söguskoðun grundvallast á heimspekilegri mark-
hyggju sem finnur útrás í óh'kum ffásögnum af sögu eða þróun manns-
ins og samfélagsins. Skipbrot leiðarsagnanna skírskotar þ\'í til allra hinna
fjölmörgu sögulíkana nútímans, það á jafnt við um tröllasögu kapítalis-
mans af ffelsun mannsins með uppsöfnun auðs, óra hughyggjunnar um
sigur andans í díalektískri ffamþróun sögunnar, hið marxíska ævmtý’ri
um upprætingu mannlegrar nauðungar í stéttlausu samfélagi og hvers
kyns fagnaðarboðskap í anda framfaratrúar, þar sem tiltekin hugsana-
kerfi og þjóðfélagsgerðir eru löghelguð með fyrirheitum um það sem
koma skal. Að mati Lyotards einkennist hið „póstmódema ástand“ af því
að þegnarnir em orðnir meðvitaðir um þá „ógn“3 sem stafar af slíkum
ffásögnum, um það hversu stutt skref er ffá altækum túlkunarkerfum yf-
ir í valdboð þar sem ímynduðum hugmyndakerfum er þvingað upp á
vemleikann. Gagnrýni hans beinist að sjálfri virkni þessara frásagna (fr.
„la fonction narrative“),4 að þeirri útópísku hugsun sem liggur sögulík-
önum nútímans til grundvallar. I stað stöðugra og heilsteyptra leiðar-
sagna koma að mati Lyotards fjölskrúðugir „málleikir“5 sem hinn póst-
móderníski þegn tekur þátt í með þeim hætti sem hann sjálfur telur
ráðlegt og skynsamlegt.
Kenning Lyotards virkar eins og enn eitt stefið við útópíska hugsun
nútímans, þar sem hún felur í sér þrá eftir að sigrast á nútímanum með
því að leggja gmnninn að nýju hugsanamynstri handan við markalínu
hans. I skrifum sínum leggur Lyotard þó ríka áherslu á að markmið
heimspeki hans sé elcki að skapa nýja leiðarsögn er leysi nútímann af
hólmi. Að hans mati er póstmódernisminn endurskoðun á þeim hug-
3 I þessu tállitd ræðir Lyotard gjarnan um „terreur“, sem felur í sér skýrar skírskotan-
ir tdl ógnarstjórnar jakobína á síðara skeiði ffönsku byltingarinnar. Sjá m.a.: J.-F. Ly-
otard (1987).
4 J.-F. Lyotard (1979) bls. 7.
5 Sjá nánar: J.-F. Lyotard (1983).
74