Tímarit Máls og menningar - 01.11.1955, Page 140

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hann hættir að hlýðnast gömlum yrkisvenj-
um finnur hann sig frjálsari á margvíslegan
hátt. í kvæðinu Rímþjóð líkir hann ríminu
við ok sem þjóðin hafi borið meðan hún var
ánauðug og segir:
Loks opnaðist veröldin mikla
og huldan steig frjáls út úr dalnum
— þá sökk hennar rím eins og steinn
með okinu niður í hafið.
Ekki er víst að Jóhannes vilji láta líta á
þessa hugmynd sem vísindi eða sannindi þó
að honum þyki gaman að varpa henni fram
í kvæði sínu. En að minnsta kosti hefur
honum fundizt hann þurfa sjálfur í bili að
létta af sér „oki rímsins".
Ef Sjödægra er borin saman við ljóð
hinna yngstu skálda sem lengst ganga í
formbyltingu sést að viðhorf Jóhannesar til
ljóðagerðar er í grundvallaratriðum óbreytt
og skynjun hans háð sömu lögmálum og áð-
ur. Hann brýtur hvergi upp málmyndirnar
sjálfar til að leysa þær úr gömlum sambönd-
um og skipa þeim saman allavega á nýjan
leik. Ljóð hans eru ekki spegilsalur þar sem
hver myndin skásníður aðra og ljós og
skuggar brotna svo margvíslega, að þeim
sem ekki hefur auðnazt ný sjón finnst allt
komið í glundroða og hvergi ljóst sköpulag
á ljóðmyndinni allri. Kvæði Jóhannesar í
þessari bók hafa einskis misst af ljósri hugs-
un. Endurnýjun formsins er ekki gerð í því
skyni einu að vekja á sér nýja athygli eða
gera kvæðin nýstárleg, eða af formsköpun-
arástríðu í sjálfu sér, heldur til að gera yrk-
isefnið ijósara og hreinsa ljóðið af öllu
óvarðandi meginhugmynd þess. Einn mest-
ur sigur Jóhannesar með Sjödægru er ein-
mitt sá að kvæði hans þar hafa öðlazt nýjan
skýrieika, þau eiga einfaldari og ljósari
heildarmynd en áður.
Ýmsum kann að þykja það skeikull mæli-
kvarði á ljóð eða annað listaverk að meta
það eftir því hve Ijóst það er í hugsun og
framsetningu. Mestu listaverk séu oft og
tíðum hin torskildustu og krefjist af njót-
anda sínum djúprar skyggni. Þetta er að
sönnu rétt. Eðli ljóðsins er að birtast í
myndum, og getur í sjálfu sér virzt í mót-
sögn við skýra hugsun, ef með því er átt við
niðurskipun og útlistun, líkt og í ritgerð,
þar sem hvert atriði taki við af öðru í rök-
réttu samhengi. Því fer fjarri að átt sé við
slíkt. Listaverk á sér skýrleika og samhengi
annars eðlis. Jóhannes úr Kötlum býr yfir
ríkara listamannseðli en svo að ljós hugsun
í rökfræðilegri merkingu hafi verið hans
sterka hlið. Ljóðmyndirnar hafa einatt svif-
ið honum fyrir sjónum í hugarleiftrum sem
átt hafa stundum bágt með að finna rétt
samband, og utan á þessar oft björtu leift-
urmyndir hefur margt viljað hlaðazt sem
varnaði kvæðunum að verða ljós í heildar-
mynd sinni og dró úr listrænum áhrifum. I
stað þess að tengja myndir í ljósa heild fór
hann kannski að útlista atriði eða rekja
sögu — eða leyfa ásælnu rímorði eða hag-
mælskulineigð að gera dálítinn útúrkrók.
En hversu andstætt sem listaverk er rök-
fræðilegri hugsun, svo að það jafnvel deyr
ef hún lykur það örmum, fylgir það sjálft
rökvísi annars eðlis sem ekki má bregðast,
og þar í felst að myndir þess verða að eiga
innra samhengi og að meginhugmyndin
verður að vera ljós um leið og komið er
auga á hana. Eftir Sjödægru að dæma hef-
ur hið hefðbundna yrkisform verið Jóhann-
esi úr Kötlum, eins auðveldlega og honum
lék þó bragsnilldin, að einhverju leyti
þvingun og varnað honum eðlilegs frjáls-
ræðis. Að minnsta kosti er svo, að eftir að
hann hefur stundað um nokkurra ára bil
nýjar yrkisaðferðir, kemur hann með ljóð
sem að skáldlegri sýn og listrænu formi
taka langt fram því sem hann hefur áður
ort, og má jafnvel kveða svo að orði að
hann hafi ekki fyrr en nú notið sín fyllilega
sem skáld.
330