Skírnir - 01.01.1967, Side 153

Skirnir
Ritfregnir
151
(bls. 42), Lengi bylur í Láka (bls. 47), ÞaS er ekki oft að fógetinn kemur
i TálknafjörS (bls. 90; — ég gæti ímyndað mér, að merkingin væri svipuð
og í Þá8 er ekki svo oft sem hún amma mín deyr, sem birtur er í örlítið
frábrugðnu gervi á bls. 9), Einn cr leppur á Sveini, annar á Steini (bls.
203), Hart lögmál, Hallur (bls. 218), Nú er MáríuvéSur í Kjós (bls. 223),
Stuttir eru morgnar í MöSrudal (bls. 231), Nú er lagiS á henni Sokku
(Látra-Gunnu) (bls. 304) og fíekur enn skötu á Þyrli. Hér virðist yfir-
leitt saga liggja til grundvallar, og erfitt að nota orðasambandið án þess
að þekkja þá sögu. Hver notar t. d. sambandið KjarkmdSur Kolbeinn í Dal
án þess að vita að einhverju leyti að minnsta kosti, hvað til grundvallar
liggur? Orðasambönd af þessu tæi tel ég — eins og raunar höfundarnir
lika — ekki til málshátta. En aðalatriðið er þó, að þeir gegna engu hlut-
verki í alþýðlegu fræðsluriti án skýringa og leiðbeininga um notkun. En
ýmislegt fleira hefur slæðzt með, sem ég tel ekki málshætti, en ég skal
vera fáorður um það, nefna aðeins örfá dæmi: ÞaS er örg vættur sem hún
er nefnd (bls. 12), Hart, hart löngustykki (bls. 218), Magurt og gagurt
og misjafnt fagurt (bls. 220) o. s. frv.
Allt um þetta tel ég, aS efnisval hafi yfirleitt tekizt mjög vel, sé gert
af alúð og smekkvísi. Um birtingu afbrigða einstakra málshátta má deila,
stundum eru þau mörg, sbr. t. d. Allt er þaS matur í magann kemst nema
holtarœtur einar (bls. 225) og hin mörgu afbrigði þess málsháttar, en ann-
ars staðar — og raunar víðast — eru þau fá. FrœSilega geta afbrigSin haft
niikiS gildi, en í bók af þessu tœi tel ég réttast, aS höfundar fari aS smekk
sínum, en vísi gjarna til, að afbrigði megi finna í öðrum ritum. Aðeins á
einum stað hefi ég rekizt á, að sami málsháttur sé tvitekinn með mjög
óverulegum orðamun án millivísunar: Ekki bítur þaS í belg liggur, bls. 27
(vísað til GJ) og Ekki bítur þáS er i belg liggur, bls. 31 (vísað til FJ).
(Elzta dæmi, sem ég þekki, er raunar frá 17. öld, úr safni Jóns Rúgmanns,
sbr. JR Saml., bls. 21, nr. 67: ekki bítur sá í belg liggur).
1 formálsorðum er tekið fram, að merkt sé við hvern málshátt, hvað-
an hann sé fenginn. Þó segir svo á bls. XXIX: „Nokkra málshætti höfum
við tekið eftir minni okkar sjálfra og ýmissa góðra manna. Þeir eru ekki
merktir hér í útgáfunni." Þannig er þvi t. d. háttað um orðasambandið
Tönnin græSir, en 'tungan sœrir (bls. 335), sem ég lærði í eilítið öðru
gervi af móður minni i barnæsku (tönn grœSir, tunga sœrir), en hún
notaði þetta ekki sem málshátt, heldur sem læknisráð (húsráð) við vara-
þurrk. En gott er, að þetta komst á prent, því að hér er um að ræða at-
riði, sem þjóðháttafræðingum kann að þykja nokkurs vert.
Segja má, að lofsvert sé af höfundum að merkja trúverðuglega, hvaðan
þeir hafa tekið málshættina. En ég er dálítið hræddur um, að það geti
villt um fyrir sumum, þ. e. að menn haldi, að hin merkta heimild sé
elzta dæmið, sem höfundar þekki um málsháttinn. / formálsorSum er
hvergi gefiS í skyn, aS sú sé œtlun höfunda, en þeir hefSu átt aS taka
fram, aS svo va’ri ekki. Þó virðist sú ætlun höfunda að visa til fornrita,