Hugur - 01.01.2015, Side 37

Hugtökin búa í hjarta okkar 37
Hvernig svarar þú þá þessari gagnrýni að til þess að vita hvað hamingja raunverulega
er þurfum við að hafa einhverjar hugmyndir um hvers konar vera maðurinn er og setja
hamingjuhugtakið í samhengi við einhvers konar sálarfræði?
Í greiningu minni á hamingjunni þá var ég ekki með sálarfræði í huga og það
er reyndar ein skýringin á ákveðnum misskilningi sem gætir í gagnrýni Eyjólfs
Kjalars á hamingjukenningu mína. Hann virðist líta svo á að að ég hafi verið að
móta sálarlífskenningu um hamingjuna sem er alls ekki. Greining mín er af allt
öðru tagi. Hún felst í því að afmarka viss viðhorf til hamingjunnar sem ýmist geta
verið huglæg eða hlutlæg í eðli sínu. Þannig er hægt að leggja hamingju að jöfnu
við ánægju, líta svo á maður sem ekki er ánægður geti varla talist hamingjusamur.
Þetta er huglægt viðhorf til hamingjunnar. Ef við förum yfir í farsældina, þá kallar
farsældin á allt aðra afstöðu. Eins og ég skil hugtakið er farsæll maður sá sem
farnast vel og það eru aðrir sem dæma um það. Það er hlutlægt viðhorf og við höf-
um ákveðnar viðmiðanir um það hverjir eru farsælir og hverjir ekki, við vitum það
í aðalatriðum. Þarna eru tvö gjörólík viðhorf. Menn gætu haldið því fram að hér
séu tvær ólíkar kenningar um hamingjuna en ég myndi ekki endilega vilja fallast
á það. Ég myndi telja að þarna værum við annars vegar með hlutlægt viðhorf og
hins vegar huglægt viðhorf. Síðan eru þessi orð eins og gæfa, en á íslensku eigum
við enn eitt skemmtilegt orð sem tengist hamingjunni, sem er lán, vera lánsamur.
Við tölum um að lánið leiki við menn, sumir eru alltaf heppnir. Heppni tengist
þessu gæfuviðhorfi, það er eins og sumum sé allt gefið, og aftur er þarna eitthvað
hlutlægt. Þú hefur hlutlægt viðhorf til farsældar og hlutlægt viðhorf til gæfunnar.
Ég nefndi líka að hamingjusamur maður nýtur gleði, sá sem er óánægður eða
fúll er vansæll, hann vantar einhverja gleði í lífið. Þetta viðhorf er huglægt. Það
er svo margt ólíkt sem gleður, gleði vaknar af mjög ólíku tilefni, þannig að það er
útilokað að gera lista yfir allt sem gleður fólk. Þarna erum við aftur komin í þetta
huglæga viðhorf.
Þessi heimspekilega umræða þín um hamingjuna er þá einhvers konar málgreining –
greining á því hvernig við tölum um hamingjuna?
Já, ég myndi samþykkja það. Heimspeki er auðvitað að verulegu leyti greining á
merkingu orða og tilraunum til að túlka þau og skýra sem hugtök. Með hugtaki
á ég þá við það að það eru ákveðin atriði í veruleikanum, í mannlífinu sem við
getum hugsað og skilið eins og hugtakið gleði, svo ég grípi aftur til þess. Þarna
er íslensk tunga gullnáma fyrir heimspekiiðkun eins og öll tungumál eru í sjálf-
um sér, en við Íslendingar höfum ekki lagt okkur nægilega mikið eftir þessu.
Nú er ég búinn að vera að gera greinarmun á huglægum og hlutlægum hliðum
hamingjunnar og nú langar mig til að bæta við einum greinarmun til viðbótar,
annarri tvískiptingu. Það er að við erum annars vegar skapandi verur og hins
vegar erum við móttækilegar verur, við erum skynjandi verur og njótum þess sem
að okkur berst, matar, drykkjar, listaverka sem við höfum í kringum okkur o.s.frv.
Ég held að þessi greinarmunur skipti sköpum til skilnings á hamingju, vegna þess
að sá sem er skapandi nýtur jafnframt gleði af einhverju tagi. Ég held að gleði
Hugur 2015-5.indd 37 5/10/2016 6:45:03 AM