Hugur - 01.01.2015, Síða 85

Efi, skynsemi og kartesísk endurhæfing 85
litið á þær sem skynjanir. Barnið er því algjörlega óvitandi um skynsemi sína og
getur því ekki skoðað hana sem uppsprettu þekkingar.
Hvorki minnið, er safnar saman hugmyndum sem hafa áður komið upp í hug-
ann fyrir tilstyrk annarra sálargáfna, né ímyndunaraflið, er býr til hugmyndir úr
hugmyndum sem sóttar eru til minnisins, láta í té hugmyndir sem virðast eins
tærar og hreinar og þær sem koma upp í hugann fyrir tilstyrk „skynjunarinnar“.
Vegna þessa og þeirrar staðreyndar að starfsemi minnis og ímyndunarafls lýtur
auðsýnilega vilja okkar, kennir eðlið okkur ekki að fallast á þessar hugmyndir, að
minnsta kosti ekki á gildi þeirra sem afurða minnis og ímyndunarafls. Þ.e., við
höfum ekki tilhneigingu til að dæma á þann veg að orsök slíkra hugmynda sé
neitt handan okkar sjálfra, jafnvel þó þær séu hugmyndir um líkamlega hluti og
gefi með vissum hætti til kynna að þær séu „utanaðkomandi“. Minnið getur að
vísu rifjað upp fyrri skynjun og þar með sem eitthvað sem var áður þekkt; en við
lítum ekki svo á að við höfum öðlast þá þekkingu fyrir tilstyrk minnisins. Í slíkum
tilvikum gerum við aðeins ráð fyrir því að við rifjum upp með minninu eitthvað
sem við höfum áður öðlast þekkingu á fyrir atbeina skynjunarinnar.
Frekari könnun minnis og ímyndunarafls leiðir í ljós aðra mikilvæga staðreynd
um bernskuhugsanir okkar. Fyrst má benda á að minnið kemur ekki með neitt
frumlegt upp í hugann; til þess að ákvarða einhverja hugmynd sem afsprengi
minnisins þarf að skoða hana sem upprifjun fyrri hugsunar. En ólíkt minninu
sýnir ímyndunaraflið okkur hugmyndir sem eru, í vissum skilningi, frumlegar:
það tengir á nýjan hátt hugmyndir sem það finnur í minninu, og skapar þannig
„ímyndir“ (eins og Descartes kallar þær) sem hafa aldrei áður komið upp í hugann
sem heildir. En ímyndunaraflið skapar augljóslega ekki „þættina“ sem það býr
myndirnar til úr; auk þess (1) lætur hin bernska „skynjun“ aðeins í ljós hugmyndir
um líkamlega hluti, (2) skynsemin lætur ekkert í té nema það sem er lagt að jöfnu
við „skynjun“, og (3) minnið ekkert frumlegt; þá flýtur af þessu að ekkert kemur
upp í hugann, í bernsku að minnsta kosti, fyrir tilstyrk ímyndunaraflsins annað en
hugmyndir um líkamlega hluti. Og þessi niðurstaða gildir líka um minnið, sem
rifjar aðeins upp það sem er „skynjað“ eða ímyndað.
Þetta eru, í stuttu máli, þeir hættir hugsunar og mats sem einkenna bernskuna:
(1) Okkur finnst við búa yfir sálargáfunni „skynjun“ sem lætur í ljós hugmyndir
– er virðast alveg tærar og hreinar – um líkamlega hluti; (2) við föllumst á þessar
hugmyndir og það jafngildir því að telja þær spretta af og líkjast raunverulegum
hlutum utan hugans; (3) við höldum þess vegna að „skynjunin“ sé uppspretta
þekkingar, sem er þar að auki þekking á hlutum handan hugsunar okkar; og (4)
þar sem við uppgötvum í sjálfum okkur engar hugmyndir nema þær sem varða
líkamlega hluti, förum við að viðurkenna slíka hluti sem einu hlutina sem unnt sé
að þekkja eða jafnvel hugsa sér. Samkvæmt Descartes er margt varasamt í þessari
bernsku sýn á tilveruna; en vegna þess að ekkert er til sem leiðrétt gæti hana í
bernsku, verða þessir hættir hugsunar og mats með reglulegri notkun að vana,
sem verður áður en varir svo djúpstæður að hann ræður yfir okkur alla ævi nema
heimspekin komi til bjargar.
Maður sem er á valdi slíks vana – er sannfærður um að „skynjunin“ sé þekk-
Hugur 2015-5.indd 85 5/10/2016 6:45:17 AM