Hugur - 01.01.2015, Side 115

Skynsamleg sjálfstjórn 115
aðrar hugsunar, þá hafa menn sjálfstjórn þó ákvörðun byggist ekki á forsendum
sem standa þeim fyrir hugskotssjónum.
Ósamræmi milli ætlunar og skilnings getur verið viðvarandi og þá er um óheil-
indi að ræða. Stundum er ósamræmið hins vegar flöktandi. Þá eru menn ístöðu-
lausir og ætlun þeirra hvikar frá því sem þeir telja best.
Dæmi um óheilindi eru allt í kringum okkur þar sem er ósamræmi milli lífs-
hátta og viljaverka annars vegar og gildismats eða vitneskju um hvað er fyrir bestu
hins vegar. Ætli séu ekki enn til pör sem trúa því að rétt sé að hjón skipti vinnu við
húsverk og barnauppeldi jafnt á milli sín en gera það samt ekki? Eru ekki líka til
menn sem vita að betra væri að vinna minna og verja meiri tíma með fjölskyldu
sinni, en skipuleggja samt yfirvinnu og aukavaktir langt fram í tímann? Í tilvikum
sem þessum hafa menn stöðugt áform uppi sem stangast á við skilning þeirra
á hvað sé fyrir bestu. Slík áform styðjast kannski við vana og menn þurfa ef til
vill að yfirvinna einhverjar sálrænar hindranir til að breyta þeim, en þau eru jafn
andstæð skilningi þeirra, skoðunum og vitneskju fyrir því. Ég læt þetta duga um
óheilindi og sný mér að ístöðuleysinu.
Ístöðulausir menn vilja að jafnaði það sem þeim skilst að sé best, en breyta
áformum sínum, einkum þegar freisting eða skammtímaávinningur er innan
seilingar. Kenning um fíkn, eða stjórnlausa neyslu vanabindandi efna, sem hefur
verið umrædd frá því fyrir aldamót, túlkar hegðun fíkla sem ístöðuleysi. Einn
kunnasti talsmaður þessarar kenningar, George Ainslie,21 byggir á rannsóknum
á því hvernig gæði sem eru skammt undan í tíma hafa meiri áhrif á áform manna
en eitthvað sem er fjær. Vilji til að lifa heilbrigðu lífi og sá ásetningur að vera
allsgáður kann að ráða ferðinni alla vikuna og vera í góðu samræmi við vitneskju
manns um hvað honum er fyrir bestu. En svo nálgast sú stund að vinahópurinn
fái sér drykk á föstudagskvöldi og þá snýst forgangsröðin. John Locke ræddi svip-
aðar hugmyndir fyrir rúmum þrem öldum og benti á að enginn drykki sig fullan
ef hann fyndi fyrir ógleði og höfuðverk þegar hann sypi á glasinu en víman kæmi
daginn eftir.22
Natalie Gold23 hefur rökstutt að ef menn venja sig á að hugsa til lengri tíma
dragi úr hættu á að lítill ávinningur sem er innan seilingar ráði vilja þeirra frem-
ur en meiri hagsmunir sem eru fjær í tíma. Hún bendir á að það sé til dæmis
freistandi fyrir reykingamenn að hugsa dag hvern sem svo að besti kosturinn
sé að hætta, en ekki í dag. Þótt það sé meira virði að halda heilsu en að njóta
tóbaksreykinga til frambúðar kann næsta sígaretta að þykja eftirsóknarverðari en
ávinningur af því að vera reyklaus einum degi skemur. Niðurstaðan verður að sá
sem hugsar einkum um daginn í dag hættir aldrei. En um leið og hugsað er til
framtíðar verður ljóst að það leiðir til ófarnaðar að meta stöðuna dag fyrir dag.
Sumar rannsóknir benda til þess að umhugsun um langtímaafleiðingar reykinga
styðji reykingamenn í að hætta. Þótt sumir túlki þessar niðurstöður þannig að
21 Ainslie, 1999.
22 Locke, 1959: 358. Essay, bók II, kafli xxi, grein 65.
23 Gold, 2013.
Hugur 2015-5.indd 115 5/10/2016 6:45:26 AM