Hugur - 01.01.2015, Síða 127

„Gagnrýnin hugsun“ í gæsalöppum 127
eftir hrun er auðvelt að detta í ákveðinn gagnrýninn kaldhæðnisgír, finnast ekkert
hafa breyst og að máttur okkar til breytinga sé vart til staðar. Hugmyndir um
gagnrýna miðlun og kennslu eru því áhugavert mótsvar sem vert er að hlúa að
með margvíslegum hætti.
Gagnrýnin fræði í sögulegu samhengi
Franski heimspekingurinn Michel Foucault hélt fyrirlestur árið 1978 sem nefndist
„Hvað er gagnrýni?“19 Er þessi fyrirlestur til grundvallar grein Butler sem er í að-
alhlutverki hér. Í fyrirlestrinum stingur Foucault upp á að gagnrýnin viðhorf hafi
sprottið upp gegn nýjum áherslum í stjórnunarháttum á sextándu og sautjándu
öld. Um leið og spurningar um það hvernig best væri að stjórna (e. govern) spruttu
upp, fylgdi ákveðið andóf gegn því að vera stjórnað á ákveðinn hátt, af ákveðnum
öflum eða af ákveðnu fólki.20
Þeir tveir heimspekingar sem oftast er litið til sem eins konar brautryðjenda
gagnrýnna fræða eru hins vegar Immanuel Kant og Karl Marx. Samkvæmt
Kant hefur skynsemin nauðsynlega þann eiginleika að vera ávallt sjálfsgagnrýn-
in og markar þessi hugmynd megindrætti gagnrýnna fræða.21 Það mætti hins
vegar segja að hin frægu ummæli Marx úr „Greinum um Feuerbach“22 um að
heimspekingar fram að hans dögum hefðu aðeins túlkað heiminn en málið væri
að breyta honum, séu undirstaða gagnrýnna fræða. Hugmyndir Marx mynda
ákveðna undirstöðu þess félagslega samhengis sem gagnrýnin fræði vísa ávallt til
og þá sérstaklega áherslan á frelsun þeirra sem undirskipuð eru. Heimspeki Kants
hugar að takmörkum þekkingar sem leiðir til mikilvægis skynsemishugtaksins í
heimspeki hans en segja má að skynsemin sé eitt aðalhugtak Upplýsingarinnar.
Foucault var mjög umhugað um áhrif Upplýsingarinnar sem og það sem hann
nefndi skynsemisvæðingu (e. rationalization) hennar. Í hugmyndum sínum skoðar
Foucault sögulegar forsendur þess sem okkur þykir skynsamlegt í dag; hvernig
samband valds og þekkingar skapar það sem þykir skynsamlegt á hverjum tíma.23
Foucault víkur að Frankfurtarskólanum, sem er hvað þekktastur fyrir gagn-
rýnin fræði, í grein sinni, og gagnrýni helstu höfunda hans á skynsemisvæðingu.
Þegar gagnrýnin fræði eru þröngt afmörkuð er oft aðeins talað um þá fræðimenn
sem tilheyrðu þeim skóla eins og Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert
Marcuse og Walter Benjamin. Árið 1937 skrifaði Max Horkheimer greinina
„Hefðbundin og gagnrýnin fræði“24 þar sem hann leggur einmitt áherslu á að
gagnrýnin fræði eigi að hafa áhrif á samfélagið, hafa það í sér að geta breytt því,
í stað þess að aðeins túlka það eða skilja. Þessi grein hans sem og mikið til verk
19 Foucault, 2007.
20 Foucault, 2007: 44.
21 Kant, 1998: 113
22 Marx og Engels, 1968.
23 Foucault, 2007: 51–52. Samband valds og þekkingar, samkvæmt Foucault, er í raun óaðgreinanlegt
og, sérstaklega í því samhengi sem hér um ræðir, væri einnig hægt að tala um vald í formi þekk-
ingar.
24 Horkheimer, 1972.
Hugur 2015-5.indd 127 5/10/2016 6:45:30 AM