Hugur - 01.01.2016, Side 47

Heildarsýn 47
að. Undrunarrík reynsla felur með öðrum orðum í sér þekkingu, innsýn í víddir
veruleikans sem væru okkur annars huldar, að minnsta kosti í hugum þeirra sem
verða fyrir henni.63 Sá sem sér staðreyndir þessa heims ekki bara sem kaldar stað-
reyndir, heldur sem undur, sér aðra ásjónu, annað andlit heimsins en sá sem gerir
það ekki. Hann sér annan sannleika, ekki í merkingunni aðrar staðreyndir heldur í
merkingunni annað samhengi staðreynda. Er hægt að fullyrða með góðum rökum
að hann sjái dýpri eða „sannari“ sannleika? Þegar spurningum um sannleiksgildi
ólíkra heildarsýna er svarað, er að mínum dómi við hæfi að leggja til grundvallar
sams konar sjónarmið og John Stuart Mill leggur til í Nytjastefnunni að notað
verði þegar gera þarf upp á milli gæða ólíkrar ánægju.64 Þeir sem eru best til þess
hæfir, segir Mill, að fella dóma um hvort sé betra að vera ánægður heimskingi eða
svín annars vegar eða óánægður Sókrates hins vegar, eru þeir sem þekkja málið
frá báðum hliðum, það er þeir sem þekkja bæði þá ánægju sem fylgir venjulegum
löngunum og hvötum, og ánægjuna sem er samfara beitingu æðri sálargáfna. Það
eru með öðrum orðum þeir sem hafa innsýn í bæði þessi tilverustig sem eru hæf-
ustu dómararnir um gæði ánægju. Með sambærilegum hætti má halda því fram
að þeir sem séu best til þess fallnir að skera úr um dýpt og mikilvægi ólíkrar sýnar
á heiminn séu þeir sem hafa innsýn í fleiri en færri víddir veruleikans, þeir sem
hafa skoðað málið frá fleiri en einu tilverustigi ef svo má að orði komast. Ef slík
mælistika á sannleika er notuð má búast við að sú heimsmynd sé álitin sönnust
sem gerir ekki aðeins best grein fyrir hinum efnislega veruleika heldur líka fyrir
hinum frumspekilegu, siðferðilegu og fagurfræðilegu víddum veruleikans – það
er þeim víddum sem undrunin opnar hugum okkar.
Fjórða og síðasta atriðið, sem ég vil nefna því til stuðnings að siðferðileg yfir-
vegun feli í ríkum mæli í sér mat á heildarsýn okkar, tengist hugmyndum okkar
um það hvernig mannkynið getur lifað í sæmilegri sátt við sjálft sig og umhverfi
sitt nú og til framtíðar. Þetta er best útskýrt með vísan til stöðu heimsmála og
helstu vandamála íbúa jarðarinnar í byrjun 21. aldarinnar. Fritjof Capra og Pier
Luigi Luisi benda á það í bók sinni The System View of Life að eftir því sem
líður á 21. öldina verði æ ljósara að meginvandamál okkar tíma, orka, umhverfi,
loftslagsbreytingar, fæðuöryggi og fjármálaöryggi, séu öll innbyrðis tengd: „Þegar
allt kemur til alls verður að sjá þessi vandamál einungis sem ólíkar birtingar-
myndir eins og sama vandans, sem er að stórum hluta vandi skynjunar og skilnings
(e. perception).“65 Kjarninn í greiningu þeirra félaga á vanda eða kreppu skynjunar
og skilnings okkar sem nú lifum hverfist í raun um of einhliða áherslu á ratio í
menningu nútímans, það er á áherslu á hluta fremur en heildir, hið vélgenga, og
að smætta fyrirbærin niður í eindir, mæla og magngera, og svo framvegis. Hug-
mynd þeirra um lausn vandans er, í samræmi við greiningu þeirra á vandanum,
sú að við leitumst af endurnýjuðum þrótti við að skilja heildirnar í lífinu; hið
heildræna, lífræna og vistfræðilega, mynstrin, tengslin og gæðin sem eru að verki
í veruleikanum. Við þurfum í raun að leggja aukna áherslu á allt aðrar grundvall-
63 Samanber umfjöllun Williams James um „mystical states“, sjá James 1987: 343.
64 Mill 1998: 105.
65 Capra and Luisi 2016: Leturbreyting mín.
Hugur 2017-6.indd 47 8/8/2017 5:53:22 PM