Hugur - 01.01.2016, Page 60

60 Vilhjálmur Árnason
sé ekki sett fram í einræðuformi á grundvelli kenningar heldur greinir hann hvað
felst í frjálsri beitingu skynseminnar í rökræðu. Viðtekin viðmið verða okkur að
gagnrýnu viðfangsefni þegar ágreiningur rís um gildi þeirra og þá reynir á hvort
þau standast skoðun eða próf rökræðunnar. Í tengslum við þetta er það meginver-
kefni heimspekinnar að skýra skilyrði óþvingaðra og málefnalegra rökræðna um
ágreiningsefni, en ekki að kveða upp dóm í nafni æðri gilda sem eru réttlætt með
heimspekilegu innsæi eða siðfræðilegri kenningu.
4
Nú er mál til komið að hverfa aftur að skiptingunni milli helstu lífsverkefna
mannsins og sviða samfélagsins út frá mismunandi gildum annars vegar og ólíkri
notkun skynseminnar hins vegar. Eins og ég rakti í upphafi ræðir Páll þennan
greinarmun oft í ljósi þess hvort efnisleg, siðferðileg eða andleg gæði séu ráðandi
‒ eða ættu að vera það ‒ á hverju sviði fyrir sig. Þetta er tengt því að skynsemin
er inntaksbundin í meðförum hans; villa markaðshyggjunnar er fólgin í því að
„eitt gildi ‒ Markaðurinn […] ‒ er hafið upp sem hið æðsta gildi sem öll önnur
gildi eru síðan leidd af eða bundin við“.52 Í kenningu Habermas er sama fyrirbæri,
þ.e. yfirfærsla markaðslögmála á önnur svið þar sem þau eru ekki við hæfi, greint
í tengslum við kerfisbundna skrumskælingu mannlegra samskipta. Sú tæknilega
rökvísi, sem er við hæfi þar sem taka þarf hlutlæg framleiðsluferli skipulegum
tökum til að hámarka afköst og skilvirkni, er yfirfærð á svið þar sem árangurinn
ræðst af gæðum samskiptanna, svo sem í verkefnum á borð við menntun og upp-
eldi.
Habermas færir rök fyrir því að þegar kerfi sem lúta tæknilegri rökvísi leggi
undir sig æ fleiri svið mannlegra samskipta verði lífsheimur hversdagsins smám
saman nýlenda tæknilegrar kerfishugsunar (þ. Kolonisierung der Lebenswelt durch
das System). Þetta er tvíbent þróun, sem jafnframt því að stuðla að samhæfingu
athafna í heimi þar sem hefðir eru á hröðu undanhaldi, elur á margvíslegum fé-
lagslegum meinsemdum og upplausn. Um leið og þjóðfélagskerfin virðast vera
tekin æ fastari tökum samkvæmt kröfum tæknilegrar rökvísi, þá upplifa borg-
ararnir meira magnleysi. Í þessu samhengi ræðir Habermas einkum um „kerfi
valds og fjármuna“ sem eins konar félagsleg stjórntæki er beina athöfnum borgar-
anna ‒ eða neytendanna ‒ í tiltekna farvegi sem liggja þó utan áhrifasviðs þeirra.
Þannig grefur þessi þróun undan möguleikum okkar til lýðræðislegs sjálfsforræðis
sem mótast með bættum samskiptum og veltur á því að ferli og forsendur mál-
efnalegrar rökræðu festist í sessi bæði í stofnunum samfélagsins og á opinberum
vettvangi.53
Til samanburðar er greining Páls á markaðshyggjunni og gagnrýni á hana upp-
lýst af kenningu hans um gildin og svið þeirra. Meginskýring hans á vandanum
er brenglað gildismat (af því tagi sem ég nefndi kvíavillu um gildi hér að framan)
52 „Menning og markaðshyggja“, Páll Skúlason 2013: 58.
53 Sbr. Habermas 2005: 239‒252, einkum 248‒249.
Hugur 2017-6.indd 60 8/8/2017 5:53:26 PM