Hugur - 01.01.1988, Síða 53

HUGUR
VILHJÁLMUR ÁRNASON
siðareglur né lærðar kenningar geta komið í staðinn fyrir þær.
Það er því eðlilegt, útfrá þessu sjónarmiði séð, að megináhersl-
an hvíli á hugmyndinni um persónulega ábyrgð einstaklingsins
fyrir lífi sínu og breytni. Menn verða að losa sig úr viðjum
vanans og virkja frelsi sitt ef þeir ætla að lifa eiginlegu siðferð-
islífi. Inntak hinnar existensíalísku kröfu má lesa úr orðum
Henriks Ibsen í bréfi til Georgs Brandes árið 1870: „Fólk vill
bara tilteknar byltingar, byltingu ytri aðstæðna o.þ.h. [...] En
það sem máli skiptir er gerbylting hugarfarsins.“2
Gagnrýni marxista varðar hins vegar einkum tengsl sið-
fræði og samfélags. Inntak hennar leynist í niðurlagsorðum
Karls Marx í greinunum um Feuerbach: „Heimspekingamir
hafa aðeins skýrt heiminn á ýmsa vegu. Það sem máli skiptir, er
að breyta honum.“3 Þetta sjónarmið lítur á einstaklinginn í ljósi
þeirra félagslegu aðstæðna sem hann er bundinn. Megináhersl-
an hvílir því á þeini hugmynd að þessar aðstæður megi verða
með þeim hætti að möguleikar mannlífsins nýtist til fulls en það
hlýtur að vera forsenda eiginlegs siðferðislífs. Það verður að
losa fólk undan þeirri ánauð, því misrétti og ofbeldi sem ein-
kennir líf þess og gera samfélagið að vettvangi frelsis, jafnaðar
og skynsemi. Forsenda þess að hægt sé að gera ráð fyrir per-
sónulegu sjálfstæði og siðgæði, er að maðurinn hafi náð valdi
yfir þeim öflum sem ráða lífsskilyrðum hans og verði fær um
að móta samfélag sitt í samræmi við vilja sinn og þarfir.
Þessi tvö viðhorf, sem í grundvallaratriðum virðast vera
svo ólflc, ganga því bæði útfrá því að mannlegt sjálfræði sé for-
senda eiginlegs siðgæðis, þótt þau hafi ólflcan skilning á því
hvemig það verði best tryggt. Hin existensíalíslca krafa gengur
útfrá einstaklingnum og miðast við það að hann vakni til vit-
undar um frelsi sitt og ábyrgð: leiðin til að bæta þjóðfélagið
liggur í gegnum einstaklinginn. Hin marxíska krafa á hins veg-
ar útgangspunkt sinn í þjóðfélaginu og miðast við það að mann-
kynið frelsi sig úr ánauð: leiðin til að bæta einstaklinginn liggur
2 Felix Kaufmann, „Ibsen's Conception of Truth,“ Ibsen, A Collection
of Critical Essays, Rolf Fjelde ritstýrði (Prentice-Hall: Englewood
Cliffs, NJ, 1965), bls. 21.
3 Karl Marx og Friedrich Engels, Urvalsrit I (Heimskringla: Reykjavík,
1968), bls. 328.
51