Hugur - 01.01.1988, Blaðsíða 73

HUGUR
VILHJÁLMUR ÁRNASON
ingu sem hann kallar samræðusiðfræði (Diskursethik) og er
meira í ætt við hefðbundna þroskasiðfræði. Habermas lætur sér
ekki nægja að skýra þær lágmarksreglur sem nauðsynlegar em
til þess að frjálsar samræður geti átt sér stað, heldur dregur
hann einnig fram þau félagslegu skilyrði og þann persónu-
þroska sem hugmyndin um slíkar samræður krefst. Hugmynd
Mills um óþvingaðar og jafnar samræður verður þannig í
höndum Habermas að hugsjón sem kallar á réttlátt þjóðfélag og
mynduga einstaklinga. Engin leið er til þess að gera hugsun
Habermas um þetta efni viðunandi skil að þessu sinni en mig
langar til að nefna nokkur meginatriði sem máli skipta í þessu
viðfangi.
Habermas bendir á að allar samræður manna eiga sér stað
andspænis hefð. í langflestum tilvikum gemm við blátt áfram
ráð fyrir sameiginlegum viðmiðunum sem gefa staðhæfingum
okkar um rétt og rangt gildi. Það er ekki nema gildisdómar
okkar eða siðaboð séu dregin í efa að á þau reynir og þá jafn-
framt á okkur sjálf. Þegar siðferðilegur ágreiningur kemur
upp getum við valið um fáeinar leiðir til að vinna úr honum.
Við getum til dæmis neitað að ræða málið á þeirri forsendu að
allir gildisdómar séu álitamál hvers og eins og því sé rökræða
um þá til einskis. Við gætum líka gripið til ofbeldis og haft
okkar málstað fram með yfirgangi. Þriðji kosturinn væri sá að
ræða málið og reyna að leysa ágreininginn með rökum. Það er
hægt að gera með að minnsta kosti tvennum hætti. Annars
vegar með því að vísa í viðtekin eða hefðbundin gildi og undir-
byggja málstað sinn með þeim, líta sem sé á hefðina sem eins
konar kennivald sem ekki verði komist út fyrir. Sé hefðin dreg-
in í efa má hins vegar gera réttmæti hefðbundinna gildisdóma
og siðaboða að viðfangsefni og gangast þar með undir rétt-
nefndar siðferðilegar rökræður. Þá eru menn reiðubúnir að
verja athafnir sínar með rökum sem vísa til mannlegra verð-
mæta og réttinda og leita samþykkis á grundvelli þeirra. Ein-
ungis síðastnefndi kosturinn leyfír skynsemi mannsins að njóta
sín til fulls, því þar leitast menn við að lúta engu valdi öðm en
hinum bestu rökum.
Eflaust þekkja allir af eigin raun hvemig svona samræður
virka en ég ætla þó að nefna eitt ímyndað dæmi. í sumum
71