Hugur - 01.01.1988, Síða 114

HEIMURINN EINS OG HANN ER
HUGUR
Við þurfum ekki að leiða hugann nema augnablik að hvers-
dagslegum hugmyndum okkar um myndir til að sjá að þessi
leið er vænleg. Því við eigum auðvelt með að raða myndum
gróflega eftir raunsæi þeirra. Raunsæjasta myndin er sú sem er
líkust ljósmynd í litum; og myndir verða æ óraunsærri, skáld-
legri eða óhlutstæðari, eftir því sem þær víkja meira frá þessu
viðmiði. Sá sem sér heiminn best fyrir sér og nær nákvæmustu
myndinni af honum eins og hann er, er sá sem hermir eftir
myndavél. Þetta er algeng og einföld skoðun sem þykir
sjálfsögð. En í heimspeki eins og alls staðar annars staðar fylgir
oft böggull skammrifi - og með þessari sjálfsögðu skoðun
mælir allt nema það að hún er, að ég held, alröng.
Ef ég tek ljósmynd af manni sem snýr fótunum að mér,
kunna fætumir að koma út jafnstórir búknum. Er það svona
sem ég venjulega og réttilega sé manninn fyrir mér? Ef svo er,
hvers vegna köllum við þá slíka ljósmynd afbakaða? Ef svo er
ekki, þá get ég ekki lengur haldið því fram að ljósmynd sé
mælikvarðinn á nákvæmni mynda.
í reynd vekur þessi „afbakaða" ljósmynd athygli okkar á
atriði sem okkur hafði sést yfir: Með sama hætti og hún greinist
frá hinni venjulegu „raunsæju“ mynd, leiðir hún einmitt í ljós
nýjar staðreyndir og möguleika sem sjónreynsla býr yfir. En
„afbakaða“ ljósmyndin er fremur ómerkilegt dæmi um nokkuð
sem er miklu almennara og mikilvægara. „Afbökunin“ í
ljósmyndinni er sambærileg við afbökun nýrra og framandi
stflbrigða í málaralist. Hvaða andlitsmynd er trúust manninum
- sú eftir Holbein, sú eftir Manet, sú eftir Sharaku, sú eftir
Diirer, sú eftir Cézanne, eða sú eftir Picasso? Sérhvert tilbrigði
í málaralist svarar til tilbrigðis í sjónreynslu manna; hvert
þeirra velur og hafnar fyrir sig og leggur sínar áherslur; hvert
þeirra hefur sitt skáldskaparmál. Og við þurfum ekki annað en
að horfa stíft á myndir slíkra listamanna til þess að fara að sjá
heiminn fyrir okkur að einhverju leyti á sama hátt. Því sjón er
íþrótt: hvernig hún er stunduð fer eftir því hvaða þjálfun
maður hefur að baki. Ég minnist þess að J. B. Neumann sagði
að eitt sinn þegar hann af hendingu sá andlit fólks í bíó í
bjarmanum af tjaldinu hafi honum orðið ljóst í fyrsta sinn
hvemig afrískur myndskeri sæi andlit. Þær myndir sem við
álítum raunsæjastar em einungis myndir af því tagi sem flest
112