Uppeldi og menntun - 01.07.2012, Blaðsíða 117

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 21(2) 2012 117
gUðrún alda HarðardÓttir og kriStJÁn kriStJÁnSSon
Fyrir miðja 20. öld var almenna hugmyndin sú, meðal sálfræðinga og heimspek-
inga, að það sem einkum sérkenndi persónur og skipti sköpum um gæfu þeirra væri
skapgerð þeirra eða persónuleiki: það sem þær væru „inn við beinið“. Með fræðilegu
orðalagi má kalla slíkar hugmyndir hluthyggju (e. objectivism) um sjálfið (Kristján
Kristjánsson, 2010). Þekktasta sögulega dæmið er kenning Aristótelesar um siðferði-
lega skapgerð okkar: „karakter“. Samkvæmt henni býr hver einstaklingur yfir safni
siðferðilegra hneigða (dygða og lasta) sem eru, þegar barnsaldri sleppir, varanlegri en
nokkrar aðrar mannlegar tilhneigingar, jafnvel varanlegri en þekking okkar á náttúru-
vísindalegum ferlum (Aristóteles, 1985, bls. 25–26). Hugtakið „sjálf“ (e. self) vísar til hins
stöðugasta kjarna slíkra hneigða sem sjaldan breytast verulega á fullorðinsaldri (nema
í óalgengum róttækum sjálfshvörfum, t.d. þegar syndarinn Sál breyttist í postulann
Pál á leiðinni til Damaskus). Þetta „sjálf“ okkar er eitt; safn hugmynda okkar um hver við
sjálf erum (e. self-concept) annað. Greinarmunur þessa tvenns skýrir raunar og liggur
til grundvallar hugtökunum sjálfsþekking og sjálfsblekking. Sjálfsþekking er, samkvæmt
sjálfshluthyggjunni, samræmi milli hugmynda okkar um það hver við erum og stað-
reynda um það hver við erum; sjálfsblekking er misræmi þarna á milli þar sem maður
er til dæmis í raun gjafmildur þó að hann telji sig nískan eða nískur þó að hann telji sig
gjafmildan. Með persónuleikasálfræðinni, sem fór að taka á sig heillega mynd á fjórða
áratug 20. aldar með verkum Gordons Allport (1937), færðist áherslan frá siðferði-
legum dygðum og löstum, sem mynduðu sjálf einstaklingsins, yfir í siðferðilega hlut-
lausa persónuleikaþætti, samanber hið fræga „fimm þátta líkan“ um persónuleika sem
hafði vaxið úr grasi í lok aldarinnar. En frá verufræðilegu og aðferðafræðilegu sjónar-
miði er bitamunur fremur en fjár á þessu líkani og skapgerðarlíkani Aristótelesar þar
sem bæði gera ráð fyrir hluthyggju um sjálfið (Kristján Kristjánsson, 2012).
Hér ber þó að geta þess að hluthyggja um sjálfið þarf ekki að vera bernsk hlut-
hyggja, það er hluthyggja sem gerir ráð fyrir því að hugmyndir okkar um það hver við
erum skipti engu máli um það hver við í raun erum eða hvernig við spjörum okkur í
lífinu. Jafnvel hluthyggjumaðurinn mikli, Aristóteles, taldi að einstaklingur gæti ekki
lifað farsælu lífi einungis með því að vera „mikils verður“; hann yrði líka að „telja sig
mikils verðan“, það er hafa raunhæfa sjálfsmynd og ekki vera til dæmis fullur minni-
máttarkenndar (Aristóteles, 1985, bls. 97–104). Með líkingamáli mætti orða þetta svo
að spegillinn (hér sjálfshugmyndirnar) sem speglar húsgögnin í stofunni (hið raun-
verulega sjálf) sé líka húsgagn í stofunni (hluti af sjálfinu) og í honum megi ekki vera
brot og sprungur ef herbergið í heild á að standast skoðun. Þetta líkingamál skapar
að vísu augljósan röklegan vanda fyrir hluthyggjumanninn (hvað speglar spegilinn?);
en sá vandi er utan þjóðleiðar þessarar greinar (sjá hins vegar Kristján Kristjánsson,
2010).
Þrennt olli því einkum að hluthyggja um sjálfið fór að láta undan síga eftir miðja
20. öld: Í fyrsta lagi höfðu heimspekilegar efasemdir um stöðu hins meinta hlutlæga
sjálfs átt nokkurn hljómgrunn allt frá 18. öld (sbr. Hume, 1972, bók I) og þær færðust
allar í aukana þegar póstmódernísk efahyggja tók að ryðja sér til rúms innan sálfræð-
innar (t.d. Gergen, 1991). Í öðru lagi ruddi félagssálfræðin, sem hóf að blómstra á
ofanverðri 20. öldinni, brott hugmyndum um einbera persónulega, félagslega óháða,
áhrifaþætti á hegðun og hugsun. Félagssálfræðingar gerðu frægar tilraunir sem sýndu