Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Qupperneq 62

JON OLAFSSON
að sannfæra fleiri en sérfræðinga á tilteknum s\'iðum um kenningar sínar
og væntingamar sem þær skapi. Vísindin hafa ekki aðeins markaðsvæðst,
þjóðfélagið hefur vísindavæðst og þess sér merki víðast í hinum vestræna
heimi. Vísindi em þekkingarffamleiðsla og sem slík stór hluti af hagkerfi
samtímans sem á vafalaust efdr að stækka enn. Þannig munu stjórnmál í
síauknum mæli snúast um þróun vísinda og stjórnmálamenn sækjast efrir
auknum yfirráðum yfir vísindarannsóknum. Þessi ásælni, eðhleg sem hún
kann að virðast, er hinsvegar ýmsum vandkvæðum bundin. Stjórnmála-
menn vænta félagslegs og efnahagslegs árangurs af vísindarannsóknum.
Þeir munu, rétt eins og viðskiptahfið, neyða vísindin til að réttlæta rann-
sóknir sínar með tilliti til slíks árangurs. En þetta kann aftur að breyta eðli
vísindarannsóknanna sjálffa. Hin árangurstengda staðleysa vísindanna,
loforðið um uppgötvanir sem geta gerbreytt lífsháttum manna og lífs-
möguleikum, verður nauðsynlegur hluti af viðgangi vísindanna. Greinar-
munur á sannri vísindalegri orðræðu og vísindalegri mælskulist leysist upp
þegar beita þarf brögðum til að selja vísindalegan árangur hvort sem um
er að ræða að selja hann í bókstaflegum skilningi á markaði eða selja hann
í þeim skilningi að sannfæra þá sem valdið hafa um gildi hans.
Hér ætla ég að beina sjónum að staðleysunni sem vísindin búa til og
reyna að halda við með mælskulist sem liggur einhversstaðar mitt á milli
vísindalegrar og pólitískrar orðræðu. Eg mun færa rök fyrir því að þró-
un vísindapólitíkur á síðustu árum sýni að staðleysan er langt ffá því að
vera liðin undir lok. Hún lifir góðu lífi í nýrri vísindatrú sein beitt er til
að réttlæta og rökstyðja viðamiklar þjóðfélagslegar áætlanir.
Gegn staðleysu: Heimspekilegur darwinismi
Vísindaleg aðferð eins og hún hefur þróast síðustu tvær aldir eða svo er
í grundvallaratriðum andstæð útópískri hugsun. Vísindin eru ekki bara
aðferð til að skapa þekkingu af ákveðnu tagi, þau móta gagnrýnina sem
beitt er til að hafna vitlausum tilgátum og kveða niður bábiljur. Vísinda-
leg aðferð er þannig eins konar dyravörður að musteri þekkingarinnar:
Ekkert fer þangað inn sem eklci hefur fyrst verið prófað í þaula.
Gagnrýni vísinda setur vangaveltum um hvernig hlutirnir geta verið
ákveðin takmörk með því takmarka leyfilegar skýringar. Þannig er með
rósirnar í Hindústan: Það er miklu nær að gera ráð fyrir missögn eða
misskilningi heldur en að fallast á söguna.
60