Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Qupperneq 100

GOTTSKALK Þ. JENSSON
„útópía" því semúlega átt að vera „atópía“. Þetta hefur More án efa vit-
að, svo og að orðið „atópía“ var til h’rir í fomgrísku og hafði merking-
tma „fjarstæða, óheyrður fáránleiki, ónáttúra, illska eða jaíhvel afhrot“. I
ljósi þessa virðist orðið „dystópía“ kannski vera ónauðs\Tilegt.;
Eins og áður sagði kemur strax fram í titli Alores að útópían er
ómöguleg: Ríkið í sínu besta eða fullkomnasta ástandi er aðeins til í stað-
lausum stöfum fjarstæðrar ffásagnar. En hvað er þá átt við með „hinu
besta ástandi“ (lat. statns optimus)? I lamesku heimspekimáh er hér átt við
fullkomnun ríkisins, ríkið í sínu besta formi: Fallegt, sterkt, heilbrigt og
óspillt - en aðeins fyrir sjálft sig og í samræmi við eigin lög og stofnan-
ir. I riti Alores er þetta fullkomna ríki, fullkomlega rökrétta ríki, sett
fram sem andstæða ríkjanna í hinni kristnu Evrópu á samtíma höfundar,
en þau sér hann sem þjáð eða sýkt af eiginhagsmunapoti, græðgi og
valdasýki einstaklinga. A Utópíu hafa þegnarnir hins vegar enga eigin-
hagsmuni, þeir eiga ekki neitt sjálfir, og þx í hafa seinni tíma menn kall-
að staðleysuna kommúníska. En Alore virðist ekld æda sér að setja fram
kenningu, heldur dregur hann aðeins upp mynd af andstæðu samtíma
síns, og að því er virðist án ábyrgðar. Hann treystir sér ekki einu sinni til
þess að setja þessar hugmyndir fram í eigin nafni, en lætur skáldaða per-
sónu, ferðalanginn Raphael Hytholoday, lýsa þessu ríki fyrir sér í ferða-
sögu. I samræðum þeirra er Alore sjálfur talsmaður hægfara umbóta,
enda telur hann manninn í eðli sínu ófullkominn.2 3
2 Höfundur orðsins „dystópía", sem og samheitisins „kakotópía“, virðist vera John
Stuart Mill, sem var sagður læs á fomgrísku átta ára gamall, og notaði hann þessi
orð hinn 12. mars 1868 í tölu sem hann hélt í neðri deild breska þingsins: „It is, per-
haps, too complimentary to caO them Utopians, they ought rather to be called dys-
topians, or caco-topians. WJiat is commonly called Utopian is something too good
to be practicable; but what they appear to favour is too bad to be practicable“ (Hans-
ard Commons 12. Mar 1868, 1517 [tilvitnun efrir Oxford English Dictionary, sjá „dy-
stopia“]). Gríska forskeytið „dys-“ er skylt íslenska forskeytinu „tor-“, s.s. í ton eld-
ur, torlæs, en „caco-“ er latneska (og enska) myndin af gríska forskeytinu „kako-“,
„ill-“, sem dregið er af lýsingarorðinu „kakos“, „illur“. Orðið „eutópía“, góður stað-
ur, er hins vegar jafn gamalt „útópíu“ og kemur tyrir í latnesku kvæði sem prentað
var framan við texta Utopia (1516). Efrir því sem ég best veit, keinur ekkert þessara
orða fyrir í fomgrískum textum.
3 Þetta form verksins, sem líkist að vissu leyti hálfkæringslegum samræðum gríska rit-
höfundarins Lúkíanosar ffá Samosata (2. öld e.Kr.), hefur gert túlkun þess í stjóm-
málafræði að vandamáli. Fræðimenn hafa ýmist lesið Utópíu sem boðun kommún-
isma eða drög að breska heimsveldinu og allt þar á milli. Skipulagt túrlit um
98