Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Page 120

SUMARLIÐI R. ÍSLEIFSSON
í þessari grein er ædunin að kanna hvaða áhrif útópískar hugm\Tidir
hafa haft á þá mynd sem dregin hefur verið upp af landi og þjóð í Is-
landslýsingum erlendra manna frá öndverðu til okkar daga. Fjallað verð-
ur um útópíu og aðrar gerðir h'rirm\Tidarsamfélaga og hvernig þau hafa
birst í umræðu um Island. I greininni er jafnframt spurt hvers vegna Is-
land hefur iðulega verið vettvangur slíkrar umræðu fremur en sum önn-
ur lönd og bent á helstu skýringar. I lokin er fjallað um útópískar hug-
myndir og ímyndir, hvemig útópían birtist í sjálfsmtmd Islendinga og
hvers eðlis þau fýrirmyndarsamfélög eru.
Útópía og önnurfyrirmyndarsamfélög
Enski 16. aldar húmanistinn Thomas More notar hugtakið útópía f\’rst-
ur manna í samnefndu riti sínu, Utopia (1516), en þar er einmitt lýst fyr-
irmyndarsamfélagi á eyju. Síðan þá hefur útópían fylgt hugm\Tidasögu
okkar. Fyrir daga Mores var útópísk hugsun þó einnig vel þekkt eins og
ffæðimenn á þessu sviði hafa bent á. Meðal útópíufræðinga sem hér
verða nefndir til sögu eru Bretinn Krishan Kumar og Ný-Sjálendingur-
inn John C. Davis. Þeir Kumar og Davis hafa m.a. sýnt ffam á hversu
fjölbreytta eiginleika þetta fyrirbæri getur haft. Það hefur bæði jákvæða
eiginleika og neikvæðar hliðar, er bæði útópía og dystópía. Utópían og
dystópían taka á sig margs konar myndir og birtast á mörgum sviðum;
koma fýrir í stjórnmálum og bókmenntum, landafræði og ferðasögum,
trúar- og heimspekiritum. Útópían tekur auk þess á sig allra kvikinda
liki. Hún getur verið ffumstæð og framfarasinnuð, trúrækin og guðlaus,
skipulag og óreiða, ofgnótt og allsleysi, menning og siðleysi. Iðulega er
ólíkum birtingarmyndum útópíu og dystópíu blandað saman.
Bæði Kumar og Davis benda lesenduin sínum á að útópía sé annars
eðlis en aðrar gerðir fyTÍrmyndarsamfélaga. Munurinn felst í þn' að út-
ópían/dystópían er heilsteypt lýsing á samfélagskerfi, ólíkt öðrum f\TÍr-
myndarsamfélögum, hins versta eða hins besta, sem þrífst á eigin for-
sendum og byggir á skipulagi og tækni; hún er mannlegt kerfi. Utópía
og fyrirmyndarsamfélag eru því ekki samheiti, útópía er ein tegund fyr-
irmyndarsamfélags, önnur form fýrirmyndarsamfélaga mætti kalla for-
útópísk.3 Til þess að flækja þessa orðræðu ekki um of verður hugtakið
3 Krishan Kumar skilgreinir útópíu svo: „Utopia is a description of the best (or, in
and-utopia, the worst) society not as an abstract ideal, and not siinply as a satirical