Skírnir - 01.01.1967, Page 155

Skírnir Ritfregnir 153
upp í sínu safni (frá 1920), J>. e. farið er eftir svokölluðum markorðum,
þ. e. þeim orðum, sem að mati höfunda skipta mestu máli i málshættinum.
Þetta er göS regla. 1 eldri mál sháttasöfnum var ekki raðað eftir markorð-
um, heldur miðað við fyrstu orð málsháttar. Höfundar hafa einnig tekið
upp þann góða síð að hætti Finns Jónssonar að hafa millivísanir frá einu
markorði til annars, „til að auðvelda mönnum að finna efnisskylda máls-
hætti eða svipaða að orðalagi" (bls. XXV). Þessa meginreglu tel ég mjög
góSa. Hins vegar virðast mér höfundar alltof sparsamir á millivísanir, og
skal nú reynt að finna þeim orðum mínum stað. Á bls. 4 er orðasambandið
lllt er aS egna afarmenni. Á bls. 244 er lllt er aS eggja óbilgjarnan (of-
stopamanninn). Engin millivísun. Milli markorðanna eldur, aska og járn
eru engar millivisanir, en þær hefðu verið mjög til bóta. Milli orðanna
bekkur (Nú er setinn bekkurinn (Kvíabekkur) og SvarfáSardalur (Nú er
setinn SvarfáSardalur) er ekki millivísun. Milli orðanna brúSur, þar sem
tilgreindur er hinn skemmtilegi málsháttur BrúSur á beS áS verma, og
bóndi, þar sem er hið athyglisverða afbrigði Bóndi skal beS verma, en
brúSur fyrsta sinn, er engin millivisun. Ég gæti haldið lengi áfram með
upptalningu af þessu tæi. En ég vil taka skýrt fram, að hvorttveggja er
erfitt, val markorða og ákvörðun um, hvenær skal vera millivísun og hve-
nær ekki. Gott dæmi um það, hve erfitt er val markorða, er málsháttur-
inn mjór er mikils vísir. Hér eru þrir kostir: mjór, mikill og vísir. Höf-
undar hafa valið kostinn mikill, en engin millivísun er frá mjór né vísir.
1 formála (bls. XXIX) er gefið í skyn, að höfundar hefðu gjarna viljað
hafa skýringar fleiri og fyllri, en útgefandi lagzt á móti því. Ég er alger-
lega sammála Bjarna: Skýringar hefðu átt að vera fleiri og meiri. Ég skal
rekja hér nokkur dæmi og hefi þá hliðsjón af því, að ísland var bændaþjóð-
félag langt fram á þessa öld, og fólk var uppalið við frumstæða búskapar-
hætti: Fólk, sem nú er að verða eða þegar orðið mektarfólk i islenzku þjóð-
félagi, skilur ekki ýmis orð, sem lúta að þessum hlutum og fyrir koma í
málsháttum. Þar til vil ég nefna orðið ábaggi (bls. 3), sem að vísu er títt i
óeiginlegri merkingu, en ég efa, að mikill hluti yngri kynslóðarinnar skilji
það í eiginlegri merkingu. Af öðrum orðum og orðmyndum, sem ég tel, að
hefði étt að skýra, skal ég t. d. nefna örbirgur (undir ágjarn, einnig sem
markorð), alfarinn (undir akur), gár (undir 1. ár), álnir (undir auSugur;
er skýrt undir alin), barmsparáS, þar sem vísa hefði mátt til merkrar rit-
gerðar Arnheiðar Sigurðardóttur mag. art. í Skirni 1957, bls. 99—101,
bendingamáSur (bls. 27), blegSa (sögn, sem ég þekki engin dæmi um
nema úr málshættinum; hins vegar hefir Orðabók Háskólans dæmi um
blegSa, kvenkennt nafnorð), kál (í merkingunni „kálsúpa“, undir bröSir,
kál og smjör), ár (undir engill), fríar (undir fá), lygS (undir farand-
koná), bæsa (undir fé, sbr. það, sem sagt var um ábaggi), bergur ( =
bjargar, undir feigur), skrjála (undir skinn), svinnlegur (undir svartur),
drussi (undir varningur), krankur, Kolhetta (undir veSur).
Þótt ég hafi talið hér nokkur orð, sem þyrftu skýringa við, og fært á