Skírnir - 01.01.1968, Qupperneq 159

SKXRNIR
MINNINGAR STEFANS JOHANNS
157
Varla kemur til mála, að ekki hafi verið unnt allan þennan tíma að mynda
stjórn, sem notið gæti beins stuðnings þingsins, ef alvarlegar tilraunir hefðu
verið gerðar og raunverulegur vilji hefði verið fyrir hendi. Hefði það haft mik-
ið gildi, ef Stefán Jóhann hefði fjallað rækilegar um þetta álitaefni en hann
gerir, því að óneitanlega er þetta merkilegur þáttur í þingræðissögu íslendinga.
Mér virðist sú skýring liggja nærri, að milli þingmanna hafi verið einhvers
konar þegjandi samkomulag um, að stjórnin skyldi sitja fram yfir lýðveldis-
stofnun og höfuðástæðan fyrir því sú, að enginn stjómmálaforingi hafi getað
unnað öðrum að hafa forystu í þeirri ríkisstjóm, sem sæti, er skilnaður Is-
lands og Danmerkur yrði ger, enda gæti slíkt orðið flokki hlutaðeiganda til
helzt til mikils framdráttar. Þá hafi sá kostur verið skástur talinn, úr því sem
komið var, að utanþingsmenn sætu við stjórnvölinn. Rétt er að hafa hér í huga,
að ekki líða nema 4 mánuðir frá stofnun lýðveldis, þar til Ólafur Thors hefur
myndað stjóm, sem nýtur beins stuðnings þingsins.
8.
Um stjóm Ólafs, sem kölluð var nýsköpunarstjórnin, er Stefán Jóhann ekki
ýkja fjölorður, en frásögn hans er eigi að síður harla lærdómsrík. Alþýðu-
flokksmenn gera „mjög víðtækar og harðar kröfur af sinni hálfu varðandi
stefnumál stjórnarinnar“, og „ . . . Ólafur Thors vann meira til samkomulags
en nokkurn hafði grunað". M. ö. o. - hann gengur að flestum höfuðkröfum
Alþýðuflokksins. (II, bls. 10-11).
Gjaman hefði Stefán mátt lýsa samningaumleitunum ítarlegar. Hefur mér
verið sagt, að alþýðuflokksmenn hefðu sífellt fært sig upp á skaftið með nýj-
um og harðari kröfum, en Ólafur jafnharðan lýst yfir því, að hann gengi að
þeim. En þrátt fyrir þennan ótvíræða málefnalega ávinning munaði ekki nema
hársbreidd, að Alþýðuflokkurinn hafnaði stjórnarþátttöku — eingöngu vegna
þess, að Sósíalistaflokkurinn var aðili stjómarinnar. Kæmi mér ekki á óvart,
þótt oftar en einu sinni yrði vitnað til þessa atburðar, sem dæmi um stjórn-
málaofsa, sem ríkt hafi á þessum tíma, hver svo sem talinn verður aðallega
að honum valdur.
Þegar Keflavíkursamningurinn hafði verið samþykktur á Alþingi 5. október
1946, báðust ráðherrar Sósíalistaflokksins lausnar og hófst nú langvarandi
stjórnarkreppa, sem lauk með því, að Stefáni Jóhanni tókst að mynda stjórn.
Lýsir hann rækilega aðdraganda þess, að stjómin er mynduð, shr. II, bls. 15
o. áfr. og síðan í sérstökum kafla, sem heitir Stjórnarmyndun 1947. Hefur sá
kafli og hinn næsti, sem fjallar um utanríkismál á tímabilinu 1947-1949, mik-
ið gildi, enda frá mörgu sagt, sem ég hygg, að einungis sé hér að finna. Þegar
stjóm Stefáns tók við völdum, var öll gjaldeyriseign þjóðarinnar, sem safnazt
hafði á stríðsárunum, þrotin, og að steðjuðu veruleg vandkvæði í efnahags-
málum. Stjórnin fylgdi strangri haftastefnu í innflutnings- og gjaldeyrismálum,
Fjárhagsráð var stofnað, m. a. til þess að skipuleggja fjárfestingu, og í þeim til-
gangi að halda framleiðslukostnaði niðri innanlands voru vinnulaun lækkuð