Skírnir - 01.01.1968, Blaðsíða 189

SKÍRNIR
RITDÓMAR
187
postilla er ein þeirra bóka, sem víSlesnastar og vinsælastar hafa orðið með þjóð-
inni, og vitna hinar fjölmörgu útgáfur hennar bezt um það. Á tímabilinu 1718
-1798 kom hún út tíu sinnum, þ. e. áttunda hvert ár að jafnaði, og var þá til
á nærfellt öllum heimilum landsins. Um aldamótin leggst Magnús Stephensen
gegn útgáfu hennar, svo að hlé verður á í bili. 11. útgáfan kemur ekki fyrr en
1827 og þá að tilhlutan íslenzkra stúdenta í Höfn, sem snortnir voru af róman-
tísku stefnunni og mátu því meira þjóðleg verðmæti en konferentzráðið gerði.
Seldist hún þá þegar upp og var aftur gefin út 1829 og 1838. Síðan koma ekki
fleiri útgáfur hennar á nítjándu öld, sem vafalaust má kenna fremur andstöðu
kirkjunnar manna en áhugaleysi almennings. ASrar húslestrarbækur áttu erf-
itt uppdráttar alla öldina vegna hinnar gömlu Jónsbókar. Um áhrif af slíkri
bók svo almennt lesinni þarf ekki að efast.
Vinsældir sínar átti Vídalínspostilla vafalaust að þakka málfarslegri snilld
sinni, líkingaauð og andagift, sem sprottin er af djúpri og einlægri trú, svo
að notuð séu orð Guðmundar Hagalíns sjálfs (sbr. Gróður og sandfok bls. 70).
Afdráttarlausar prédikanir Vídalíns gegn yfirdrottnun og kúgun og vemd hans
við fátæklinga og smælingja hafa og fallið í góðan jarðveg og án efa verið
þjóðinni mikils virði á tímum niðurlægingarinnar — sjálfsagt haldið kjarkinum
í mörgum einstaklingnum.
Höfundur lætur sögu sína gerast á síðari hluta 19. aldar, meðan áhrif meist-
ara Jóns voru enn óveikluð af nýrri kenningum. Umhverfið er vestfirzkt, og
persónunum svipar í ýmsu til þess fólks, sem höfundur kynntist í uppvexti og
hefur áður ritað um, - drenglynt dugnaðarfólk, einfalt og þó stórbrotið í hugs-
unum og gerðum, kröfuhart um hegðan og breytni, einkum þó við sjálft sig,
strangtrúað á þjóðlega og vídalínska vísu. Það trúir á tilvist margs konar dul-
magna, drauma og sýnir. Og það efast ekki um tilvist galdramanna né óvin-
arins. En sú trú dregur ekki úr því kjark, heldur stælir það, a. m. k. ef ein-
hver þróttur er í því fyrir. Guðstrúin blandast hér hjátrú á nokkuð einkenni-
legan hátt. Fólkið hefur t. a. m. ekki kenninguna eina í huga, þegar það talar
um meistara Jón, heldur hann sjálfan í eigin persónu. Það virðist trúa því,
að hann sé mitt á meðal þess sem umvandari og tyftunarmeistari — ýfir sjóinn,
en lægir hann ekki. Tengdamóðir Márusar á Valshamri segir t. a. m. við dótt-
urmann sinn að lokinni illa misheppnaðri veiðiför:
„. . . má mikið vera, ef sá, sem kynni að hafa haft hönd í bagga með ófarnaði
þínum þennan ganginn (þ. e. meistari Jón), sætir ekki kárínum af þeim, sem
mestur mundi allra meistara".
Og húsfreyju farast orð við mann sinn á þessa leið:
„Ég dreg því enga dul á, að ef því fer fram, að þú lesir ekki einu sinni
húslestur á sunnudögum og breytir engu til hins betra í samskiptum ykkar
Þórarins, lízt mér ógiftusamlega á okkar hagi, því að varla mundi meistara
Jðn skorta frjálsræði til afskipta hér á landi, þar eð ekki mundu aðrir hafa
urmið meira fyrir guðs kristni með þessari þjóð, nema þá ef vera skyldi séra
Hallgrímur".