Skírnir - 01.01.1968, Blaðsíða 190

188
RITDOMAK
SKIRNIR
Þannig er meistari Jón gæzluvættur um breytni þessa fólks, dómari og tyft-
ari, sem af skaphita er jafnvel trúandi til að gæta ekki sinna takmarka, svo
að sá sem meiri honum er, yrði að taka í taumana, sbr. orð gömlu konunnar.
Og dýrlingur er hann ekki, því að hvorki er hann vænlegur til bæna né áheita.
Munu slik trúarbrögð teljast í frumstæðara lagi og sennilega skyldari heiðni
en kristni. Hugsanlegt er, að höfundur fari hér frjálslega með efnið, sem vita-
skuld væri leyfilegt, þar sem þetta gerist í skáldsögu. Þó er mér nær að
halda, að hann riti hér það eitt, sem hann hefur heyrt í bernsku, og er þetta
þá merkilegt atriði. Raunar hefur nokkur blöndun guðstrúar og hjátrúar
þekkzt um allt land, en algeng hefur hún ekki verið með þessum hætti.
En hverfum þá að verkinu sem skáldsögu. Að slepptu hinu hugmyndafræði-
lega ívafi um meistara Jón er viðfangsefnið ekki nýtt hjá Hagalín. Það sem
átökin skapar hér er annars vegar barátta innra með einstaklingnum milli fé-
græðgi og metnaðar, sem brjóta vill undir sig og drottna, og hins vegar ábyrgð-
armeira líferni, sem fólgið er í því að lifa með umhverfi sínu, gera líf þess að
sínu eigin. Sama viðfangsefnið er tekið fyrir í Sturlu í Vogum, og sigrar síð-
ara viðhorfið þar eins og hér. I Sturlu í Vogum vinnst sá sigur fyrir háskalegar
hrellingar, en í Márusi á Valshamri er það sú mikla kona Guðný Reimarsdótt-
ir, sem kemur með fulltingi meistara Jóns af stað þessari baráttu í sálarlífi
Márusar og raunar leiðir hana til lykta. Slysinu er afstýrt og Márus lifir
áfram í samræmi við umhverfi sitt í stað þess að kúga það, heldur áfram að
byggja afkomu sína á eigin ramleik, en ekki á neyð nágranna sinna, sem hann
var kominn á fremsta hlunn með. Sturla í Vogum lét eftir sinnaskipti sín eng-
an synjandi frá sér fara og gerðist stofnandi fyrsta kaupfélagsins þar um sveit-
ir. Márus varð einnig hjálparhella nágranna sinna, eftir að sættir höfðu tekizt
með honum og meistara Jóni. Báðar sögurnar eru því siðrænar og fá sömu
niðurstöðu: ábyrgð einstaklingsins gagnvart umhverfi sínu, þ. e. maðurinn lifir
fyrir fleiri en sjálfan sig. Kristilega bræðralagshugsjón mætti einnig kalla það.
Sturla í Vogum er að því leyti hetjusaga, að aðalpersónan þar vinnur afrek,
sem nálgast hið ofurmannlega. I Márusi á Valshamri er engu slíku til að dreifa.
Márus er að sönnu harðduglegur og hann vinnur afrek, þegar hann siglir heim
í ofviðrinu, en teflir þar á tæpasta vað, er það sjálfum ljóst og er síður en
svo rótt innanbrjósts, meðan á því stendur. Hann sér ekki við konu sinni að
gáfum og getur verið barnalega hégómagjam, sbr. orðaskipti hans við tengda-
móður sína á bls. 15. Er þar glögglega fram dregin hin alvörumikla og trausta
speki alþýðunnar studd guðfræði Vídalíns og setur duglega ofan í við nýjunga-
girnina og hégómann. Márus er taugaóstyrkur við seladrápið — maður sem er
að vinna sig upp og þarf að keppa við þá, sem meiri reynslu hafa. Hann ann
konu sinni hugástum, virðir hana og hefur jafnframt af henni nokkurn beyg.
Er íhugunareíni samspil þeirra áhrifa, sem á hann verka til hins betra, þ. e.
konunnar og meistara Jóns, og hygg ég, að áhrif konunnar séu enn sterkari en
guðsmannsins. Konan vekur hjá honum vott af samvizkubiti, þegar hann hefur
selt Þórarni heyið. Ótæpt orðbragð postillunnar í lestrinum daginn eftir hittir