Hugur - 01.01.2016, Side 37

Heildarsýn 37
Undrun og ofgnótt
Ég hef nú vakið máls á tengslum undrunarinnar og þeirrar heildarsýnar og afstöðu
sem ýmsir heimspekingar hafa gert að umræðuefni og tengt nafni heimspekinnar.
Enn hef ég þó vart gert annað en að krafsa í yfirborðið. Ef marka má umfjöllun
mína hingað til felur undrun til dæmis í sér veruleikaskilning af öðru tagi en
flestir eru vanir nú á dögum; margir hugsuðir álíta að heimspekileg undrun vakni
andspænis veruleika sem er á einhvern hátt leyndardómsfullur. En hvað þýðir þetta
í raun? Tilheyrir það ekki liðinni tíð að líta á veruleikann sem leyndardóm – tíð
áður en upplýsingin og vísindin höfðu gert fólki ljóst að veruleikinn er í aðalat-
riðum skiljanlegur? Í ljósi spurninga af þessu tagi ætla ég í þessum undirkafla
að ræða nánar um grundvallarskilning okkar á því hvers eðlis veruleikinn er og
hvaða ljósi undrunin varpar á það efni. Ein meginástæðan fyrir því að mikilvægt
er að staldra við þetta atriði er að mér virðist býsna margt varðandi siðferðilega
sýn okkar og skilning hanga á þeirri spýtu hvort við lítum á veruleikann sem
leyndardóm eður ei. Siðferðileg hugsun okkar mótast með öðrum orðum ekki
einungis af hugtökum á borð við rétt og rangt, gott og illt, dygð og löstur, heldur
ekki síður af skilningi okkar á því hvers eðlis veruleikinn er og hver við erum sem
erum hluti af honum.
Til að glöggva okkur á tengslum undrunarinnar við skilning á veruleikanum
sem leyndardómi er gagnlegt að víkja sem snöggvast aftur að hinum frægu orð-
um Sókratesar um tengsl heimspeki og undrunar í Þeaítetosi, 155 D. Þar segir
Sókrates orðrétt: „Undrun er ástríða [pathos] heimspekingsins. Heimspeki hefur
ekkert annað upphaf, og hann [Hesiod] var góður sifjafræðingur sem gerði Írisi
[regnbogann, sendiboða guðanna] að dóttur Þáma [undrunarinnar].“35 Hvernig
ber að skilja það að Sókrates skuli tengja undrunina við guðlega opinberun? Ég
læt nægja að vekja athygli á einu atriði í þessu sambandi. Að setja undrunina í
samhengi við guðdóminn er að tengja hana við eitthvað sem er að minnsta kosti
að einhverju leyti ofvaxið útskýringum okkar og skilningi, það er við einhvern
leyndardóm. Hvað þýðir það að undrun opinberi eitthvað sem er ofvaxið skilningi
okkar? Hér er gagnlegt að gera greinarmun á að minnsta kosti ferns konar merk-
ingu þess að eitthvað sé leyndardómur, það er veruleiki sem er ofvaxinn skilningi
okkar.36 Í fyrsta lagi vísar leyndardómur stundum ekki til annars en spurningar
eða ráðgátu sem á eftir að finna svar við með eftirgrennslan og rannsókn. Þegar
spurningunni hefur verið svarað eða ráðgátan leyst, er leyndardómurinn úr
sögunni. Það er leyndardómur af þessu tagi sem heldur lesendum glæpasagna
meðal annars við efnið. Heimspekileg undrun vaknar á hinn bóginn sjaldnast
andspænis þessari tegund (rannsóknar)leyndardóms. Leyndardóminn sem hún
beinist að er ekki svo gerlegt að ráða né heldur að eyða honum. Sá leyndardómur
sem tengist heimspekilegri undrun er eitthvað sem við komumst í kynni við, og
getum leitast við að þekkja betur, en er okkur engu að síður um megn að skilja til
35 Sjá Platon 1999. Ég hef breytt þýðingunni.
36 Sjá nánar til dæmis Boyer and Hall 2012.
Hugur 2017-6.indd 37 8/8/2017 5:53:19 PM