Hugur - 01.01.2016, Síða 124

124 Eyja M. Brynjarsdóttir
Í þessari grein verður tekið undir að þessi ímynd eigi að mörgu leyti við rök
að styðjast. Hins vegar verður því haldið fram að það sé ekkert við rökgrein-
ingarheimspeki sem slíka eða aðferðir hennar sem hindrar þá sem hana stunda í
að beita henni til samfélagsgagnrýni. Enn fremur verður því haldið fram að að-
ferðir rökgreiningarheimspeki henti prýðilega sem tæki fyrir samfélagsgagnrýni
og þeim röddum þar með andmælt sem stundum hafa haldið því fram að hún
sé ekki brúkleg til slíks. Litið verður til heimspekinga frá árdögum rökgrein-
ingarheimspekinnar sem gerðu þetta einmitt með markvissum hætti og rakið
hvernig þeir fóru að. Undir lok greinarinnar verður sagt frá vakningu sem orðið
hefur á undanförnum árum meðal margra rökgreiningarheimspekinga og bendir
til þess að þeir séu að nota aðferðir hefðarinnar í auknum mæli til samfélags-
gagnrýni. Þannig verður sú skoðun rökstudd að notkun rökgreiningarheimspeki
með pólitískum hætti eigi sér sögulegar rætur í hefðinni auk þess sem slík notkun
hafi farið vaxandi á undanförnum árum, jafnvel þótt ákveðin ládeyða hafi verið í
þessum efnum um skeið.
Rökgreiningarhefðin og pólitísk gagnrýni
Samkvæmt rökgreiningarhefðinni hafa skilgreiningar á heimspeki og heimspeki-
legum aðferðum og viðfangsefnum oft verið þröngar. Þegar ég hóf framhaldsnám
í heimspeki fyrir rúmum tveimur áratugum við bandarískan háskóla þar sem þessi
hefð réði ríkjum varð ég vör við ákveðinn virðingarstiga sem hinar mismunandi
undirgreinar heimspekinnar röðuðust í. Efstu greinarnar í stiganum voru þær sem
fengust við það sem var óhlutbundið og/eða beittu mjög tæknilegum aðferðum,
greinar á borð við rökfræði, heimspeki stærðfræðinnar og tæknilega útfærða mál-
speki, auk þekkingarfræði og frumspeki. Neðar lentu siðfræði, stjórnmálaheim-
speki, öll heimspekisaga og reglan var svo sú að greinar lentu neðar eftir því sem
þær voru samfélagsmiðaðri og hagnýtari. Þessari hugsun fylgdu hugmyndir um
viðeigandi viðfangsefni og aðferðir í heimspeki sem segja má að hafi speglað
þennan virðingarstiga, þ.e.a.s. að það ætti helst aðeins að fást við það sem væri
óhlutbundið og almennt og leitast við að setja fram almenn lögmál eða kenn-
ingar sem sýndu fram á mótsagnir í máli annarra. Ef farið væri út fyrir þennan
ramma væri ekki lengur verið að fást við heimspeki. Sjálfsagt er að geta þess að
hugsunarhátturinn sem ég kynntist þarna var engin útkjálkasérviska heldur var
þarna um að ræða viðtekin viðhorf meðal margra rökgreiningarheimspekinga á
þessum tíma.
Þetta voru ekki endilega skoðanir sem allir tóku undir, en viðhorfin voru nægi-
lega útbreidd til að hafa veruleg áhrif á það hvað þætti „fínt“ að fást við og hvað
skörp umfjöllun um málefni líðandi stundar. Framsetning á óhlutbundinni kenningu, eins og
siðfræðikenningu, getur í sjálfu sér fallið undir samfélagsgagnrýni ef beint liggur við að tengja
kenninguna við atburði eða aðstæður fólks sem brýnt gæti talist að fjalla um. Umfjöllun um löngu
liðinn atburð getur falið í sér samfélagsgagnrýni ef hún felur í sér skírskotun til einhvers sem á
sér stað í nútímanum, til dæmis þegar reynt er að þagga niður umfjöllun um eitthvað mikilvægt
sem varðar líf og hagsmuni fólks. Í sumum öðrum tilfellum felur framsetning á óhlutbundnum
kenningum eða umfjöllun um liðna atburði ekki í sér samfélagsgagnrýni í þessum skilningi.
Hugur 2017-6.indd 124 8/8/2017 5:53:45 PM