Hugur - 01.01.2016, Page 125

Rökgreiningarheimspeki sem gagnrýnistól 125
ekki, hvaða áherslur væru vænlegar til árangurs við að ná frama í heimspekinni og
annað slíkt. Það heyrðist til dæmis iðulega að femínísk heimspeki væri ekki rétt-
nefnd heimspeki heldur bara hluti af pólitískri áróðurshreyfingu sem fengist við
eitthvað allt annað en heimspeki.3 Nemendum sem höfðu áhuga á femínískri
heimspeki var iðulega ráðlagt að skrifa doktorsritgerð um eitthvað annað sem
væri frekar tekið alvarlega og bíða með að „leika sér“ þangað til komið væri í ör-
ugga stöðu. Ef ferilskrár femínískra heimspekinga eru skoðaðar má sjá að sú leið
hefur oft verið farin. Í öðrum tilfellum hafa femínískir heimspekingar flúið yfir
í nærliggjandi fræðigreinar sem hafa verið opnari fyrir verkum þeirra. Femínísk
heimspeki er ekki eina dæmið en nokkuð augljóst sem slíkt. Samfélagsgagnrýni
hefur áratugum saman verið litin hálfgerðu hornauga innan rökgreiningarheim-
speki. Ástæðan hefur ekki endilega verið sú að rökgreiningarheimspekingar væru
mótfallnir því að samfélagsgagnrýni væri stunduð, heldur hefur hugarfarið frem-
ur verið á þá leið að hana skyldi helst flokka sem eitthvað annað en heimspeki.
Vissulega má finna á þessu margar undantekningar og tína má til ýmis dæmi um
samfélagsgagnrýni rökgreiningarheimspekinga frá hvaða tíma sem er en málið
snýst um þau viðhorf sem hafa verið algeng og mest einkennandi fyrir hefðina.
Og eins og margir vita kannski hefur samfélagsgagnrýni ekki verið það sem rök-
greiningarheimspeki hefur verið þekktust fyrir síðustu hálfa öldina eða svo, og
jafnvel lengur.
Hér er mál að staldra við og spyrja hvort það sé eitthvað við rökgreiningarheim-
speki sem slíka sem geri það að verkum að hún henti illa til samfélagsgagnrýni.
Það á vissulega við um sumar vísindagreinar að viðfangsefni þeirra og aðferðir eru
þannig að þær bjóða ekki beinlínis upp á slíkt, alla vega virðist heldur langsótt
að gera ráð fyrir að samfélagsgagnrýni sé mikið stunduð í stjarneðlisfræði eða
veirufræði. Er rökgreiningarheimspeki ef til vill svipuð slíkum greinum? Ég tel
að svo sé ekki, að minnsta kosti ekki hvað viðfangsefni varðar. Það sem einkenn-
ir heimspeki er að hún getur fengist við hvaðeina sem heimspekingnum þykir
áhugavert. Oft hefur það verið eitthvað sem einkennir mannlega hugsun, skynjun
eða mannlegt líf að öðru leyti, en ýmsar aðrar spurningar um veröldina, bæði smáa
afkima hennar og víðar lendur, hafa verið viðfangsefni heimspekinga.
En er þá eitthvað við aðferðir í rökgreiningarheimspeki sem hindrar rökgrein-
ingarheimspekinga í að stunda samfélagsgagnrýni? Hér vil ég minna á að ekki
er rétt að taka heitið „rökgreiningarheimspeki“ of bókstaflega. Um er að ræða
ákveðna hefð sem kennd er við hugmyndir um mikilvægi aðferðar sem kölluð
hefur verið rökgreining. Það þýðir alls ekki að þeir sem vinni innan hefðarinnar
geri ekkert annað en að stunda rökgreiningu eða hugtakagreiningu. Í þessari hefð
er gjarnan lögð áhersla á rökfestu og vissulega er reynt að greina hugtök en oft eru
hlutir bornir saman, skoðaðir í sögulegu ljósi og áhersla lögð á yfirsýn og samein-
ingu. Ef eitthvað er þá hlýtur þetta allt að koma að gagni við samfélagsgagnrýni.
3 Þetta viðhorf virðist vera á undanhaldi. Ég rakst á ungan nýútskrifaðan heimspekidoktor úr vel
þokkaðri heimspekideild vestanhafs í fyrra sem hélt þessu fram og varð afskaplega hissa. Þá áttaði
ég mig á því að það var orðið mjög langt síðan ég hafði heyrt einhvern segja þetta, en fyrir um
tuttugu árum var þetta algeng skoðun, sérstaklega meðal karlkyns heimspekinga.
Hugur 2017-6.indd 125 8/8/2017 5:53:46 PM