Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Side 101

TRAGEDIA UTOPIUNNAR
Hin heimspekilega fantasía byggist á því að á Útópíu sé öllu hagað í
samræmi við rétta rökhugsun og skynsemi, og út frá þessu - ávallt jafn
sérviskulega - sjónarmiði er ríkið á Ekki-stað smíðað. Hin bókmennta-
lega fyrirmynd er auðvitað Ríki (gr. Politeia) Platons, en það rit er einnig
samræða, þótt þar taki höfundur sjálfur ekki þátt í samræðunni. Því er
þar ennþá óljósara hversu mikið er hægt að eigna honum af þeim hug-
myndum sem Sókrates útlistar fyrir viðmælendum sínum. En hvað sem
um það má segja, er víst að öll hugsun Mores í Utópíu dregur mjög dám
af kenningum fomaldarmanna um ríkið.
Að kalla slíkar útópíur um ríkið í sínu besta ástandi kommúnískar er í
raun tímaskekkja og hamlar skilningi á hugmyndum fornaldarinnar um
eðli og óeðli ríkisins. Og þá skiptir ekki máli hvort átt er við grísk borg-
ríki, heimsveldi Rómar, eða nútíma þjóðríki. Hugmyndin um sameign á
verðmætum, sem oft er að finna í útópíum um ríkið í sínu besta ástandi,
er einfaldlega rökleg nauðsyn, þar sem einkaeign skapar eiginhagsmuni
sem draga úr fullkomnun ríkisins og leiðir til þess að lög eru brotin og
stofnunum spillt. I ríkinu í sínu besta ástandi skulu einstaklingar ekki
hafa aðra hagsmuni en ríkið. Af þessum sökum mega þegnarnir í slíku
ríki ekki eiga neitt sjálfir. Þetta er ekki marxismi, heldur klassísk stjórn-
málaspeki. I klassískri stjórnmálaspeki væri kapítalismi samheiti fyrir
spillingu. Að grundvalla ríkið á eiginhagsmunum þegnanna er rökleg
þversögn. Kapítalismi frá þessum sjónarhóli væri kenning um eyðilegg-
ingu ríkisins.
En eru hagsmunir ríkisins og einstaklinganna þá andstæðir? Svar
fornaldarinnar er afdráttarlaust neitandi, því gott og vel skipulagt ríki er
talið göfga líf mannsins og gera hamingju hans mögulega. Cicero segir í
samræðu sinni Um ríkið: „Manninum er ekki auðið að lifa vel án góðs
ríkis, og engin stærri hamingja er til en vel grundvallað ríki“.4 An ríkis-
ins er h'f mannsins engu betra en dýranna. Siðferði og réttlæti eru aðeins
til innan ríkisins, á torgum og í löggjafarsamkundum og dómstólum
þess. Ríkið veitir einstaklingnum möguleika til þess að hefja sig upp yfir
hlutskipti dýrsins, til þess að lifa í samfélagi við aðra menn, til þess að
gefa örlögum sínum merkingu, utan þess hafa þau enga. Blind og
túlkunarsögu verksins og ólíkar afstöður til skoðana Mores sjálfs má finna hjá
Wenzel 1996.
4 „Nec bene vivi sine bona re pubhca posset nec esse quicquam civitate bene cons-
tituta beatius“ (De re publica 5.7.).
99