Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Síða 106

GOTTSKALK Þ. JENSSON
is vegna þess að hann telur eina kenningu eða sjónarhorn afdráttarlaust
hærra og yfirsterkara öðrum, en það sem hér um ræðir er ekki bara sið-
ferðileg einhyggja heldur kenning um algildi eða alræði ríkisins. Vissu-
lega tekst Kreon ekki ætlunarverk sitt að breyta Þebu í útópískt ríki,
honum snýst hugur þegar hann skilur að hann hefur eyðilagt það sem
honum er kærast. En í miðjum átökum leiksins lætur hann stjórnast af
draumi sem kalla mætti útópískan, sé hugtakið útópía á annað borð not-
hæft í umfjöllun um raunveruleg ríki og samfélög, ekki bara hugsmíðar
og fantasíur um fjarlæga staði í rúmi eða tíma.
Þegar Antígóna Sófóklesar er lesin á þennan hátt með hliðsjón af Ut-
ópiu Thomasar More og fyrirlestri Hegels um heimspeki trúarinnar,
virðist leikritið fjalla um þá eiginleika þegna ríkisins sem gera útópíur
ómögulegar í framkvæmd. Utópískum hugsuðum eins og Platoni og
More hættir til að flokka þessa eiginleika til takmarkana, til ófullkomn-
unar, en More gerir sér að minnsta kosti litlar vonir um að uppræta
ófullkomnun mannsins og þar örlar hjá honum á skilningi á nauðsyn
þess að stilla valdi ríksins í hóf. Sófókles lýsir þeim lamandi áhrifum á
framgang ríkisins sem „and-ríkislegir“ eiginleikar þegnanna geta haft og
þjappar þeim saman í kvenpersónunni Antígónu, sem eins og aðrar kon-
ur í forngrísku samfélagi á enga viðurkennda hlutdeild í stjórn ríkisins.
Eins og tragedía hans sýnir eru það ekki öfl utan ríkisins heldur innan
þess — öfl sem reynt er að bæla og halda í skefjum — sem takmarka vald
þess. Hegel dregur athyglina að árekstri í leikriti Sófóklesar milli rétt-
lætis og siðferðis í skilningi ríkisins annars vegar og hins vegar sömu
gilda eins og þau horfa við ffá sjónarhóli fjölskyldu, trúarsafhaða og
innra tilfinningalífs, til þess að sýna að hið algilda réttlæti og siðferði
verði til sem málamiðlun þessara andstæðu viðhorfa. Þannig tekst Heg-
el að afnema algilt réttlæti og siðferði og bjarga því í senn.
Ef það er rétt sem hér hefur verið haldið fram að Antígóna Sófóklesar
sviðsetji afleiðingar þess að stjórnmálamaður reyni að framkvæma
drauminn um hið fullkomna ríki, má kannski nota viðtökur sýninga á
henni sem mælistiku á gengi útópískrar hugsunar á hverjum tíma. Sag-
an af hetjudauða Antígónu og þjáningarfullri lexíu Kreons hefur ekki síst
heillað áhorfendur og lesendur á tutmgusm öld. Frægar uppfærslur hafa
einkum líkt Kreoni við harðstjóra og einræðisherra aldarinnar. A fimmta
áratugnum nomðu Bertold Brecht og Jean Anouilh báðir Antígónu sem
tákn fyrir andóf gegn fasisma. Kreon Brechts á greinilega að minna á
104