Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2010, Side 44

VALDiMAR TR. HAFSTEin
44
Orð Arngríms lærða gefa góða mynd af hlutverkinu sem undrunin gegndi
í þekkingarleit 17. aldar. Sem fyrr segir undirstrikaði furðustofan fjarlægð
safngripanna frá veruleika safngesta – ýmist með aðskilnaði í rúmi (fram-
andi hlutir) eða tíma (forngripir) eða með fráviki frá venjulegum gangi
náttúrunnar (frík). Gestirnir urðu „gagnteknir af undrun“ vegna þess hve
hlutirnir á safninu – í allri sinni gnótt – stóðu langt handan við skilning
þeirra og væntingar.
Arngrímur lofar einnig „skilningsgáfuna“ sem var gefin einum manni
og opinberast í myndinni af safni Worm. Um þetta snerust virtugheit
virtúósans: Skilning – að skilja sköpunarverk Guðs í öllu sínu veldi.
Skilningur og söfnun tvinnuðust þannig saman. Því yfirgripsmeira sem
safnið var, því meiri var samþjöppun tíma og rúms innan þess og þeim
mun tilkomumeira var valdið sem safnarinn hafði og safnið kunngerði.
Það var þetta sem gerði „skilningsgáfuna“ himneska. Hún ber vott um
órjúfanlegt samband þekkingar og valds.59
Söfnin og skrárnar voru tæki sem ný stétt veraldlegra menntamanna
notaði til að vinna sér sess við hlið veraldlegra yfirvalda og geistlegra, sem
áður höfðu einokað allan lærdóm. Söfnin og skrárnar gerðu vald og verð-
leika virtúósanna sýnilega, því þau gerðu þekkingu þeirra áþreifanlega og
þá skilningsgáfu sem gaf þeim vald á flóknum veruleika sem aðra undraði.
Rúmsjór fornfræðanna
Virðingarvegir Ole Worm lágu þó ekki allir um furðustofuna hans. Hann
er ekki síður kunnur sem safnari fornra fræða, þ.m.t. rúnaáletrana, gamalla
skjala, sagna og siða. Í því söfnunarstarfi var Ísland mikilvægt hnit í tengsl-
aneti virtúósans Worm, sem sankaði að sér handritum með aðstoð lærðra
Íslendinga og námsmanna í Höfn.
Í bréfi frá 1626 til annars fornfræðings og virðingarmanns lýsir Worm
því hversu mjög hann hafi helgað sig söfnunarstarfinu: „Ég veit ekki hvaða
vindar hafa feykt mér út á þennan rúmsjó fornfræðanna; ég sé ekki til
capimus, admirari, non vilipendere cum brutis. Ea enim est Dei intentio, cum
tantum hominem homine præstare facit, ut qvantum supera inferioribus excellant,
indagemus et intelligamus et Datori laudes concinamus“, Ole Worm, Ole Worm’s
correspondence with Icelanders, bls. 73 (bréf 35); Ole Worm, Breve fra og til Ole
Worm, bls. 384.
59 Um samband valds og þekkingar í sögu safna, sjá t.d. Eilean Hooper-Greenhill,
Museums and the Shaping of Knowledge, new York: Routledge, 1992.