Skírnir - 01.01.1968, Qupperneq 170

168
RITDÓMAR
SKÍRNIR
mundur Kjartansson verið afkastamestur nýyrðasmiður núlifandi jarðfræð-
inga, enda þeirra vandlátastur um málfar, en fleiri eiga þama að sjálfsögðu
nýyrði, þ. á. m. höfundur sjálfur. Að mínu áliti mætti gera meira af því en
gert er í þessari bók að notfæra sér orð, sem fyrir eru í málinu sem ömefni, í
stað þess að smíða nýyrði. Ég hefi einhvern tíma bent á, að óþarfi hafi
verið að búa til nýyrðið óshólmar — það mun hafa verið Karl Finnbogason sem
það gerði — þar sem við eigum í málinu ömefnið Landeyjar um sama fyrir-
bæri. Þá sprengigíga, venjulega með vatni á botni, sem erlendir nefna þýzka
heitinu Maar, nefnir Þorleifur aðeins sprengigíga. Því ekki að nota örnefnið
Ker, úr því að hann notar, eins og ég hefi áður gert, ömefnið Askja um það
sem erlendir nefna Caldera? Og er ekki hverfjall nógu gott heiti á þeirri
gerð eldfjalla, sem Hverfjall í Mývatnssveit er frægast dæmi um, þ. e. eldfjöll,
sem eru einn gígur niður að rótum? Hver lifir enn í þingeyskunni í fomu
merkingunni skál eða gígur. En slíkar eldstöðvar nefnir höfundur öskugíga,
sem er að mínu viti óheppilegt, þar eð höfundur hefur áður skilgreint gosösku
sem „smágerðasta dustið, sem kemur upp í eldgosum“, en því fer fjarri, að
hverfjöllin séu hlaðin upp einvörðungu úr slíku dusti. En gott samnefni á
lausum gosefnum eigum við, því miður, enn ekki á íslenzku.
Efnisskipan bókar Þorleifs er svipuð og í jarðfræði Guðmundar G. Bárðar-
sonar. Eftir stuttan inngangskafla um jörðina, stærð hennar og gerð, er kafli
um steinafræði, skrifaður með sérstöku tilliti til íslenzkra steintegunda. Þá
kemur allítarleg lýsing á þremur síðustu eldgosum hérlendis og hefði að ó-
sekju mátt vera styttri, en einhverjum erlendum eldgosum lýst, svo sem til sam-
anburðar og til að minna á, að víðar eru eldfjöll en á íslandi. Sjálfri sér nóg
einangrunarstefna er jafn hættuleg íslenzkri jarðfræði og íslenzkum fræðum
yfirleitt. En vissulega voru þessi þrjú gos mjög lærdómsrík og ólík hvert öðru
og höfundur fylgdist vel með tveimur þeirra. Sá kafli um bergfræði, sem á
eftir fer, er greinargóður, og sama er að segja um kaflana um jarðhita og
jarðskjálfta. Ég hefði þó kosið, að nánari grein hefði verið gerð fyrir skýr-
ingum á Geysisgosum, og einkum skýringu Trausta Einarssonar. Kaflinn um
jarðskorpuhreyfingar ætti bezt heima í beinu framhaldi af jarðskjálftakaflan-
um.
Hlutur landmótunarfræðinnar í bókinni er að minni hyggju helzti rýr og
hefði ég viljað hafa nokkru ítarlegri kafla um veðrun, frerafyrirbæri, vatns-
rof, vindrof og jökla. Landmótun á Islandi er öll svo áberandi, að hún
blasir við augum allra er ferðast um landið og vekur því margar spumingar
með vökulum vegfarendum.
í kaflanum Jarðsaga virðist mér höfundi hafa tekizt mjög vel að þjappa
saman miklu efni án þess að það verði tyrfið aflestrar.
Síðustu 80 bls. eru helgaðar jarðfræði íslands. Er að þessum hluta bókar-
innar mestur fengur og mest nýjabragð að honum. Höfundur setur þar fram
einkar ljóst og aðgengilega niðurstöður af rannsóknum síðustu áratuga, en
þar hefur hann sjálfur lagt ýmislegt veigamikið af mörkum, einkum á sviði