Skírnir - 01.01.1974, Blaðsíða 148
142
ÓLAFUR JÓNSSON
SKÍRNIR
líka eins konar eftirmál þeirra viðfangsefna sem hæst bar í verkum
hans fyrrum í sögum eins og Heiðaharmi og Sálumessu. En um
þetta leyti hafði hann ráðist í landnámsflokk sinn, hinar sögulegu
skáldsögur sem voru aðal-viðfangsefni hans á fjórða áratug aldar-
innar, búinn að skrifa Fóstbræður og Jón Arason, en næst kom
þríleikur hans um þjóðveldið, stofnun þess, viðreisn og hrun í
Jörð, Hvítakristi og Grámanni. Á undan þeim sögum fór djúpsæj-
asta sálkönnun Gunnars í hinni römmu ástarsögu, Svartfugli, og
úttekt hans á stöðu listamanns, skáldsins í og gagnvart verki sínu í
Vikivaka.
Á milli Svartfugls og Vikivaka, Vikivaka og Jarðar liggja margir
leyniþræðir. Ætli sé ekki óhætt að segja að örlagaskilningur Gunn-
ars, örlagahugtakið sem svo miklu skiptir í hinum seinni epísku og
sögulegu skáldsögum sé að taka afgerandi mótun í hinum fyrr-
nefndu sálfræðilegu og dramatísku sögum.2 I Jörð er það fullmót-
að. Arnarhvolsfólkið í Jörð lítur á hlutverk sitt sem undirgefna
þjónustu við mannlegt félag, mannlegt líf á jörðinni: krafan um
þjónustu manns verður æ ríkari í hinum seinni verkum Gunnars. í
Jörð er lýst örlagabundinni samtenging manns og jarðar í samhengi
dularblandinnar „heiðinnar“ lífstrúar, og söguefnið, sögufólkið í
verkinu er látið uppi af lífsönnu raunsæi sem eðlilegt virðist að
líta á sem ávöxt Kirkjunnar á fjallinu í seinni verkunum. Eftir þá
úttekt sem þar var gerð á arfi hans, æsku og uppruna höfundarins
var hann orðinn fær til fangs við hin heimspekilegu viðfangsefni
um gildi og tilgang mannlegs lífs sem hann áður hafði glímt við í
æskuritum sínum: sú mynd Islands, það margbreytta mannlíf sem
hann magnaði þar fram úr efniviði sinnar eigin æsku varð uppi-
staða í verkum hans eftirleiðis.
„Hér á landi skal enginn maður taka ríki . .. Hér skulu goðin
eiga ríki,“ segir Þorsteinn Ingólfsson í Jörð.3 Hin heiðna dul Jarð-
ar tjáir samhengið í lífi þjóðarinnar í öndverðu, arf og arfleifð
landnámsmanna; upphaf þess skilnings má raunar sjá þegar í
Fóstbræðrum. I sögulegu skáldsögunum kemur skýrt fram íhalds-
semi Gunnars Gunnarssonar: trúnaður við arf kynstofnsins, forn
lífsverðmæti er ríkur þáttur í manngildishugsj ón hans. Nýjunga-
mennirnir í verkum hans, allt frá Borgarættinni til Heiðaharms, eru
flestir niðurrifsmenn, vitandi eða óvitandi. Best birtist þessi skiln-