Skírnir - 01.01.1974, Blaðsíða 218
212
JAKOB BENEDIKTSSON
SKÍRNIR
sjónarmið hans er að fremsti tilgangur með samningu Landnáma-
bókar hafi verið að skrásetja heimildir ættanna að jarðeignum.
Jarðeignir ættanna voru framar ollu höfuðból, eitt eða fleiri, með
tilheyrandi útjörðum. Höfuðbólum var ekki skipt milli erfingja,
heldur héldust í eigu ættarinnar, og brigðaréttur var ótakmarkað-
ur, ef eignir komust úr ætt án heimildar; hefð var ekki til í þjóð-
veldislögum. Því skipti öllu máli að heimildir ættareigna væru
nógu gamlar, og það hlaut að vera meginatriði að vita hvernig
jarðeignir komust í eigu ættarinnar í upphafi. Og ekkert upphaf
var eldra en landnámið. Þetta skipti vitaskuld mestu máli um höf-
uðbólin, og rannsóknir Sveinbjarnar leiða í Ijós að þau eru ein-
mitt tiltölulega mörg meðal landnámsjarða. Við það bætist að
goðavaldið hefur frá upphafi stuðzt að verulegu leyti við jarðeignir
goðaættanna, höfuðból með útjörðum, sem landnámsmenn byggðu
förunautum sínum, leysingjum og þrælum, eins og oft er tekið
fram í Landnámabók.
Samkvæmt þessu væri megintilgangur Landnámabókar ekki að
vera skýrsla um landnám, heldur að skrásetja eignarheimildir ætt-
anna fyrir þeim jarðeignum sem þær áttu eða töldu sig eiga í upp-
hafi tólftu aldar, en það var einmitt gert með öruggustum hætti með
því að gera grein fyrir því hver hefði fyrstur numið land og hversu
vítt. Samþykkt tíundarlaganna 1097 hefur vafalaust valdið því að
þetta varð aðkallandi, þar sem einmitt mörg höfuðból urðu kirkju-
staðir, og eigendur þeirra hafa fljótlega áttað sig á þeim tekju-
möguleikum sem af því hlutust. Kirkjueigendur fengu í sinn hlut
helming tíundar, kirkjutíund og preststíund, og enda þótt þeir yrðu
að kosta prest og viðhald kirkju, gátu tekjur meiriháttar kirkna
fljótt orðið miklar.
Samkvæmt þessari kenningu yrði Landnámabók því framar öllu
heimild um það þjóðfélagsástand sem hún óx upp úr, og breytingar
gerðanna má að nokkru leyti rekja til breytinga á þjóðfélaginu
sjálfu, viðhorfum höfðingjastéttarinnar og valdaaðstöðu. Um þetta
atriði setur höfundur fram ýmsar nýjar og athyglisverðar athuga-
semdir.
Yfirleitt færir höfundur mörg og góð rök fyrir máli sínu, sem
ekki er kostur að rekja hér, og þótt ekki væri nema þessi þáttur
bókar hans, þá hefur hann með honum lagt mikilvægan skerf ekki