Skírnir - 01.01.1974, Blaðsíða 230

224
BRÉF TIL SKÍRNIS
SKÍRNIR
Þessa aðfinnslu mína virðist Eyjólfur ekki hafa skilið, sem kannski er ekki
von, svo fáum orðum sem að henni var eytt í grein minni. Vanskilningurinn
veldur því að sú ónákvæmni Brynjólfs sem ég var að finna að gengur aftur
í grein hans. Eyjólfur segir alla kannast við „að þegar breytni manna er metin
siðferðilega, tekur dómurinn yfirleitt mið af hugarfarinu". Og þetta er rétt ef
orðin ‘að taka mið af’ eru skilin viSfangsskilningi, en rangt ef þau eru skilin
viðmiðsskilningi, því hugarfar er eitt af því sem metið er þegar breytni er
metin, en ekki neins konar regla sem brugðið er upp sem mælikvarða. Með
þessu einu er auðvitað ekki sagt að Eyjólfur villist á viðmiði og viðfangi.
Sú villa kemur ekki til sögunnar fyrr en hann segir um hina hóflausu hugar-
farsreglu: „Hér er hugarfarið látið skera úr um hvort tiltekin breytni hafi
eitthvert siðferðisgildi, og í þeim skilningi má segja, að það sé mælikvarði eða
prófsteinn á siðferðisgildið.“ Hér slær saman viðmiði og viðfangi, reglu um
hugarfar og hugarfarinu sjálfu. Og enn verður fyrir okkur tvírætt orðalag.
Hugarfarsreglan sker úr um það í einum skilningi, ásamt öðrum reglum auð-
vitað, hvort lofa eða lasta beri mann fyrir breytni hans. Hugarfarið sker úr
um það í öðrum skilningi. „Þetta kallar Brynjólfur að nota huglœgan mœli-
kvarða,“ segir Eyjólfur, „og virðist mér það fullkomlega eðlilegt orðalag í
sinu rétta samhengi." Og í ljósi þess sem ég hef rakið hlýt ég að vera á öðru
máli um þetta efni en þeir Brynjólfur og Eyjólfur. Hugarfar er huglægt fyrir-
hæri, en það er ekki mælikvarði. Hugarfarsregla er viðmið eða kvarði, en hún
er alla vega ekki huglægt fyrirbæri í sama skilningi og hugarfarið.
En hér er aðeins hálf sagan sögð um mál þeirra Brynjólfs og Eyjólfs um
hugarfarsregluna. Ég hef fært að því rök hér að ofan að hugarfarsreglan segi
ekkert um siðferðisgildi: hún er regla um það hvað meta ber (í viðfangs-
skilningi þeirra orða), en segir okkur ekkert um hvernig beri að meta mats-
efnið til góðs eða ills, það er hvaða siðferðileg viðmið beri að hafa við matið.
En Brynjólfur kallar þessa reglu sína og alls þorra manna „mælikvarða á sið-
ferðisgildi“, og er þar enn komin ástæða til að ætla hann villast á hugarfars-
reglu og afstæðiskenningu, því afstæðiskenning er „mælikvarði á siðferðis-
gildi“. Og enn virðast þeir Eyjólfur á sama báti. Eyjólfur kallar hugarfars-
regluna „mælikvarða á siðferðisgildi" eins og Brynjólfur, þó að því er virðist
með hálfum huga þar sem hann virðist gera sér ljóst að hugarfarsreglan er
ekki eiginleg siðaregla um gott og illt eða rétt og rangt. Þessi tvískinnungur
virðist vera honum auðleiknari en ella mundi vegna þess að hann lýsir hugar-
farsreglunni með tvíræðum orðum sem geta eins átt við afstæðiskenningu og
hugarfarsreglu. Þessi tvíræðu orð eru: „Ymsir halda því meira að segja
fram, að breyti menn í þeirri trú, að þeir séu að gera gott, þá sé breytnin
góð, hver svo sem hún annars kann að vera.“ Ef Eyjólfur hefur hér í huga hóf-
lausa hugarfarssinna, þá her að skilja orð hans um reglu þeirra á þessa leið:
„Breyti menn í þeirri trú að þeir séu að gera gott samkvæmt okkar siðaregl-
um, þá er breytnin góð í þeim skilningi að þeim fyrirgefst hún fullkomlega
jafnvel þótt hún brjóti í bág við reglurnar.“ Þetta er hóflaus hugarfarsregla,
og hún segir ekkert um hverjar hinar eiginlegu siðareglur hugarfarssinnanna