Skírnir - 01.01.1974, Blaðsíða 223
SKÍRNIR
UM VERK OG VILJA
217
og veldur þannig tjóni, þrátt íyrir góðan vilja sinn. Spurningin er: livors
breytni stendur á hærra siðferðisstigi? Þetta er hið raunverulega vandamál
Brynjólfs í þessum innskotskafla og ætti það ekkert að fara milli mála, ef
tekið er tillit til samhengisins.
Lesendum til glöggvunar er rétt að birta allan kaflann úr Lögmáli og frelsi,
sem Þorsteinn tekur upp, og einni málsgrein betur:
Eg fyrir mitt leyti er ekki í neinum vafa um, að dómur almennings
í nokkurnveginn heilbrigðu þjóðfélagi, sem metur siðferðisstyrk manna
og fórnfýsi fyrir það, sem þeir telja góðan málstað, en fordæmir hina,
sem svíkja hann, enda þótt báðum skjátlist um hlutverulegt gildi hans,
er tvímælalaust réttur. En af því leiði ég ekki þá ályktun, að hinn
huglægi mælikvarði á siðferðisgildi mannlegra athafna án allra tengsla
við hlutveruleikann sé hinn eini rétti. Það væri mikil firra, sem mundi
slíta siðferðisgildin úr tengslum við veruleikann og hið veraldlega líf
mannsins, svipta þau öllu gildi sínu fyrir mannlífið, breyta öllu sið-
ferðismati í hreint handahóf, sem hver og einn getur lagt sinn skilning
í. Mannlegur siðferðisstyrkur og fórnfýsi er dýrmætasta gildi mannlegs
samfélags og það verðmæti glatast ekki, þðtt manninum skjátlist ... I
næsta skipti læra þeir af mistökunum, ef þeir eru gæddir þeim siðferð-
isþroska, sem er æðst verðmæta. Þetta er ekki huglægur prófsteinn
heldur hlutverulegur, samfélagslegur, vegna gildis hans fyrir mannlegt
þjóðfélag, mannlega sögu, mannlegar framfarir og þróun til betra lífs.
Það er ekki hægt að aðskilja hið huglæga og hlutlæga eins og engin
tengsl væru þar á milli.
Misskilningur Þorsteins stafar fyrst og fremst af því, að hann gefur sér
rangar forsendur um tilgang kaflans, sem hér um ræðir. Þorsteini farast svo
orð:
Þar (í Lögmáli og frelsi) ræðir Brynjólfur á einum stað þá fornu
spurningu hvort siðferði sé hverjum manni í sjálfsvald sett, hvort það
sé einstaklingsbundið eða afstætt eða hvort kannski megi komast að
almennum eða algildum niðurstöðum um gott og illt. ... Afstæðis-
vanda Brynjólfs lýsa Þjóðverjar með orðunum, „subjektiv" og „objek-
tiv“: á þýzku merkir „Subjektivismus" þá afstæðiskenningu að enginn
algildur mælikvarði sé til á gott og illt, rétt eða rangt, satt og ósatt.
Og á þýzku er þetta eðlileg og auðskiljanleg orðanotkun. En Brynjólf-
ur virðist ekki átta sig til fulls á merkingu hinna þýzku orða og notar
því orðin huglægur og hlutlægur til að lýsa þeim siðfræðivanda sem
hann vill glíma við.
Hér er margt að athuga. í fyrsta lagi er það rangt, að Brynjólfur sé að fást
við hina fornu spurningu um afstæði og algildi í siðferðilegum efnum. Eins
og fyrr segir snýst vandamál hans um, hvort leggja beri til grundvallar hugar-
far manna eða verkin sjálf og afleiðingar þeirra, þegar lagður er siðferðilegur
dómur á breytni þeirra. Þar eð hér er ekki um að ræða spurningu um afstæði