Hugur - 01.01.2016, Síða 32

32 Jón Ásgeir Kalmansson
blindness), það er skort hæfileikann til að sjá eitthvað sem eitthvað, og aðrir gætu
einfaldlega ekki kært sig um að sjá neitt annað en þeir þegar sæju.9
Hvað getur þetta dæmi sýnt okkur um inntak heildræns skilnings? Dæmið gæti
til að byrja með vakið okkur til vitundar um það að merking orða á borð við sjón
og hugsun er hvorki einföld né augljós. Stanley Cavell orðar það svo að andar-
kanínan sé dæmi sem óvæntur fjölda hugtaka á við – hugtök á borð við ímynd-
unarafl, túlkun, hugsun, reynsla, hughrif (e. impression), tjáning (e. expression), að
sjá, að vita, og merking – og dæmið veiti manni innsýn í hve flókin tengsl þessara
hugtaka séu.10 Þannig mætti segja að það að sjá skyndilega önd í teikningunni
feli í sér visst ímyndunarafl, það er tiltekinn hátt á að greina möguleika og tengja
hlutina saman, og líka vissa túlkun, það er hátt á því að skilja eitthvað sem heild.
Og ef einhver getur ekki séð önd þá er hann svip-blindur en einnig ófær um að
verða fyrir tilteknum áhrifum eða hughrifum, ófær um að „taka myndina inn“
með vissum hætti og upplifa fulla þýðingu hennar. Þessi margræðni þess „að sjá
eitthvað sem eitthvað“ er nokkuð sem er vert að hafa í huga þegar orð eins og „sjón
hugans“, „innsæi“ og „athygli“ eru notuð. Þau vísa í „sjón“ og „huga“ eða „hugsun“
og fela þannig í sér viðurkenningu á því að um sé að ræða margbrotinn eiginleika
eða „sálargáfu“ sem er ofin úr ýmsum sjónrænum og hugrænum þáttum.
Þetta sést enn betur ef nefnt er til sögunnar eitt hugtak til viðbótar í tengslum
við dæmið um andar-kanínuna og umræðu Wittgensteins um hvað það þýðir „að
sjá eitthvað sem eitthvað“. Wittgenstein segir í umræðu um annað sambærilegt
dæmi: „Þannig lít ég á það; þetta er afstaða mín (e. my attitude) til myndarinnar.
Þetta er eitt af því sem átt er við þegar sagt er að það sé dæmi um að ‚sjá‘“.11 Það að
„sjá eitthvað sem eitthvað“ er með öðrum orðum að hafa vissa afstöðu til fyrirbær-
isins – þar sem afstaða, ólíkt skoðun eða ályktun, felur í sér beina og milliliðalausa
skynjun og „samstillingu“. Þessi munur á afstöðu og skoðun kemur við sögu í
einni kunnustu athugasemd Wittgensteins í Philosophical Investigations: „Afstaða
mín til hans er afstaða til sálar. Ég er ekki þeirrar skoðunar að hann hafi sál.“12 Það
má skilja þessa setningu í ljósi umfjöllunar Wittgensteins um svipasýn.13 Að sjá
svip sálar í ásjónu manneskju er spurning um beina og milliliðalausa heildarsýn
með líkum hætti og það að sjá svip andarinnar í teikningunni. Þess vegna segir
Wittgenstein að hinn mennski líkami sé „besta myndin af hinni mennsku sál“.14
Að sjá aðra manneskju sem sál eða persónu með sínar eigin skynjanir, tilfinningar
og hugsanir er ekki spurning um skoðun manns eða dóm um til dæmis hvað eigi
sér stað inni í höfðinu á henni. Að líta þannig á málið væri að gera mannssál-
ina að einhverju sem við höfum einungis óbeina og ályktaða skoðun á. Að bera
kennsl á aðrar manneskjur sem sálir er fremur spurning um að lifa og hrærast í
náttúrulegri afstöðu til – eða náttúrulegum viðbrögðum við – líkamlegu látbragði
9 Sjá umræðu Wittgensteins um svip-blindu í öðrum hluta Philosophical Investigations, kafla xi, bls.
213 og áfram.
10 Cavell 1982: 354–355.
11 Wittgenstein 1974: 205.
12 Wittgenstein 1974: 178.
13 Sjá nánar um þetta, Cavell 1982: 368 og áfram.
14 Wittgenstein 1974: 178.
Hugur 2017-6.indd 32 8/8/2017 5:53:18 PM