Hugur - 01.01.2016, Page 45

Heildarsýn 45
sýn. Þegar siðferðilegur skilningur okkar er ólíkur er með öðrum orðum stundum
eins og okkur greini ekki bara á um hvaða breytni er rétt eða hvaða reglum eigi
að fylgja, heldur fremur eins og lífsskoðanir okkar séu gegnsýrðar af ólíkri grund-
vallarafstöðu til heimsins. Siðferðileg rökræða, sameiginleg skynsamleg viðleitni
okkar til að komast að hinu sanna, rétta og góða, þarf samkvæmt þessu síðara
viðhorfi ekki aðeins að taka til siðalögmála heldur einnig til þess hvernig við
skiljum veruleikann og tengsl hans við hið góða.
Ég ætla í framhaldinu að nefna fjögur atriði því til stuðnings að við einskorð-
um siðferðilega hugsun og siðfræði ekki aðeins við fyrri hugmyndina eins og
heimspekingum hefur stundum hætt til að gera, heldur lítum svo á að hún varði
bæði dómgreind í hefðbundnum skilningi – hæfileikann til að fella dóma í ljósi
almennra reglna og siðalögmála – og innsæi okkar og heildarsýn.
Fyrsta atriðið varðar þá hugmynd að siðfræði okkar verði að byggjast á frum-
spekilegu raunsæi, ef svo má að orðið komast. Eins og þegar hefur verið vik-
ið að láta heimspekingar stundum eins og við séum öll sammála um einhvern
ákveðinn skilning á veruleikanum og því sé óþarft að eyða miklu púðri í að velta
veruleikaskilningi okkar fyrir sér. Það sé einfaldlega hægt að gefa sér hann –
þiggja hann sem einhvers konar fasta frá vísindum eða frumspeki nútímans – sem
upphafspunkt siðfræðilegrar yfirvegunar. Þetta felur á hinn bóginn í sér mikið
óraunsæi gagnvart stöðu okkar í tilverunni og gagnrýnisleysi gagnvart ríkjandi
heimsmynd. Það er ekki til neinn hlutlaus skilningur á eðli veruleikans sem allir
skynsamir menn geta sameinast um og siðfræðin getur þegið frá öðrum greinum
heimspeki og vísinda. Skilningur okkar á veruleikanum er þvert á móti ávallt
öðrum þræði siðferðilegur, blandinn afstöðu okkar og gildismati. Það er því líka
öðrum þræði sérstakt og áríðandi siðfræðilegt verkefni að yfirvega og rökræða
ólíkan skilning okkar á veruleikanum. Það getum við meðal annars gert með því
að rannsaka ólíka reynslu fólks, ólík kynni þess af veruleikanum, og spyrja hvaða
heildarmynd, ásýnd eða svip veruleikans viðhorf þess gefa til kynna, og með því
að bera saman og yfirvega þýðingu þeirra og afleiðingar. Sami veruleiki kemur
sumum fyrir sjónir sem hart efni og öðrum sem ótrúlegt undur og við þurfum
að ögra hvert öðru til að hugleiða bæði sannleiksgildi slíkra viðhorfa og þýðingu
þeirra fyrir farsælt mannlíf.
Annað atriðið varðar mikilvægi þess að takmarka ekki um of uppsprettur sið-
ferðilegrar hugsunar og lífs. Styrkleiki hefðbundinna siðfræðikenninga, á borð
við siðfræði Kants og nytjastefnu, er að þær safna hugsunum okkar um réttmæti
athafna saman í einn brennipunkt, ef svo má að orði komast. Þær hjálpa okkur að
sjá gildi athafna okkar í ljósi alhæfanlegra ástæðna þeirra eða afleiðinga, og þar
fram eftir götunum, og þær varpa líka ljósi á eðli og gildi okkar sem siðferðilegra
gerenda. Hið síðarnefnda á sérstaklega við um siðfræði Kants sem varpar sterku
ljósi á frelsi og tign persónunnar sem siðferðisveru. En styrkleiki slíkra kenninga
er um leið veikleiki þeirra. Þær einskorða siðferðilegan skilning og siðferðileg rök
við eina tegund sjónarmiða og um leið útiloka þær eða draga úr vægi annars konar
sjónarmiða. Þannig hlýtur kantísk siðfræði til dæmis ekki aðeins að gera lítið úr
vægi afleiðinga athafna þegar siðferðilegt réttmæti þeirra er metið, heldur einnig
Hugur 2017-6.indd 45 8/8/2017 5:53:21 PM