Hugur - 01.01.2016, Page 62

62 Vilhjálmur Árnason
tæknilegt verkefni þar sem markmiðið varð yfirráð og stjórnun. Í ljósi þessa telur
Habermas það vera eitt brýnasta verkefni stjórnspekinnar að endurmeta siðræna
skynsemi og skýra sérstöðu hennar andspænis tæknilegri rökvísi.
Í þessari viðleitni verður skynsemin sjálf að setja sér markmið án þess að hafna
í þeirri tómhyggju um gildi sem Páll kenndi við sjálfdæmishyggju. Hann spilaði
gjarnan saman tæknihyggju og sjálfdæmishyggju, annars vegar trúnni á trausta
mælikvarða „sem unnt sé að beita til að komast að öruggum niðurstöðum“, og
hins vegar þeirri trú að „það séu ekki til neinir mælikvarðar á það hvað sé gott
eða illt, fagurt eða ljótt, allt slíkt mat sé í raun háð geðþótta hvers og eins“.60 Þessi
vandi siðrænnar skynsemi hefur verið eitt meginverkefni verklegrar heimspeki
frá nýöld þegar heimsmynd hinna nýju vísinda rúmaði ekki lengur frumspekilega
gildisdóma.
Hér að framan hef ég rakið dæmi um tvær leiðir til þess að taka þessari áskorun.
Annars vegar er leið Habermas sem (að hætti Kants) tekst á við verkefnið með
frjálsri beitingu skynseminnar og hugar að persónulegum jafnt sem pólitískum
skilyrðum lýðræðislegs sjálfsforræðis; hins vegar er leið Páls að huga að þeim
gæðum eða gildum sem þarf að rækta á öllum sviðum mannlífsins. Páll boðar
skynsamlegt gildismat sem hæfir hverju sviði samfélagsins, en Habermas leitast
við að skýra forsendur málefnalegrar rökræðu og styrkja þau ferli sem eru farveg-
ur þeirra. Í þeirri viðleitni taldi Habermas mikilvægt að endurheimta greinarmun
Aristótelesar á siðviti og tækniviti, samskiptum og framleiðslu, með fullri vitund
þó um þær gerbreyttu forsendur sem siðræn skynsemi hefur í „tilgangssnauðum“
heimi (frá aristótelísku sjónarmiði). Páll var hins vegar í síðustu skrifum sínum
á slóðum Aristótelesar í leit að nýrri tilgangshyggju sem myndi nýtast til að efla
hinn andlega skilning á veruleikanum og skilja tilganginn „sem er að verki hvar-
vetna í heiminum“.61
Niðurlag
Þeir Páll Skúlason og Jürgen Habermas láta sig sambærileg viðfangsefni varða í
heimspeki sinni og hneigjast til kerfisbundinnar greiningar á þeim sem fela í sér
margvísleg líkindi. Í beggja tilviki er þeim greiningum ætlað að verja sérstöðu
ólíkra gildissviða og verja þau ágangi tæknihyggju. Báðir leggja mikla áherslu
á mismunandi rökvísi tækni og siðferðis og verja skynsemishyggju um siðferði.
Skynsemishugtök þeirra eru þó mjög ólík; skynsemi Páls er inntaksbundin en
Habermas aðgerðabundin. Þetta setur mark á það hvernig þeir gagnrýna marg-
vísleg öfl í samtímanum sem ógna lýðræðislegu samfélagi. Gagnrýni Páls er sett
fram í einræðuformi sem er upplýst af inntaksríkum andlegum og siðferðilegum
gildum, en Habermas mótar gagnrýnisfarveg í samræðusiðfræðinni sem byggir á
hugsjónum um óþvinguð boðskipti. Báðir hugsuðir eru undir áhrifum fyrirbæra-
fræði og leggja áherslu á lífsheiminn sem baksvið athafna okkar og orðræðu. Í
60 „Hugleiðing um listina, trúna og lífsháskann“, Páll Skúlason 1987: 121.
61 Páll Skúlason 2015: 130.
Hugur 2017-6.indd 62 8/8/2017 5:53:26 PM