Hugur - 01.01.2016, Síða 67

Merking og tilgangur heimspekikerfa 67
að stunda heimspeki í stað þess að gera okkur að góðu að njóta ávaxta fyrirrennara
okkar. Með öðrum orðum er hér ætlunin að velta upp þeirri grundvallarspurningu
hvernig við getum haldið áfram heimspekinni og fetað í fótspor Páls.
Hér er auðvitað ekki nóg rými til þess að gera heimspeki Hegels almennileg
skil. En í ljósi þess að fáir þekkja megineinkenni þessarar heimspeki – sérstaklega
miðað við hvað Hegel er nafntogaður – ætla ég að gera örstutta grein fyrir þeim.
Það er ef til vill við hæfi að nálgast heimspeki Hegels hér í gegnum merkingu
hans, þ.e. út frá því hvar mörk kerfis Hegels við önnur kerfi liggja og hvers vegna
þau liggja einmitt þar.
Í því tilliti er það heimspeki Kants sem mestu skiptir. Að vissu leyti má segja
að Hegel hafi haldið áfram með verkefni Kants. Sá síðarnefndi vildi í sinni heim-
speki sætta hugarheim okkar við heim reynslunnar og leysa vandamál sem hann
hafði kynnst í verkum skoska efahyggjumannsins Davids Hume, sem hafði leitt
rök að því að við gætum ekkert vitað um gildi þeirra lögmála sem við teldum
okkar hafa greint í reynsluheiminum. Kant féllst að vissu leyti á rök Humes en
hélt samt að við gætum verið viss um áreiðanleika náttúrulögmálanna. Hins vegar
ylti gildi þeirra ekki á því að þau stjórnuðu raunverulega því sem á sér stað í nátt-
úrunni, heldur á því að þau eru nauðsynleg skilyrði þess að við getum yfirhöfuð
haft reynslu af heiminum. Kant reyndi að sýna fram á að hugsun okkur hefur
nauðsynlega eiginleika sem gera okkur ómögulegt að hugsa náttúruna öðruvísi
en lögmálsbundna.2 Þannig taldi hann sig hafa sætt hugarheim okkar við hinn
ytri heim. Á sama tíma vakti fyrir honum að sætta hina vísindalegu heimsmynd
– heimsmynd Kóperníkusar, Newtons og upplýsingarinnar – við hina kristnu
heimsmynd. Kant fannst óásættanlegt að sú hugmynd að veruleikinn lyti vél-
rænum lögmálum væri í mótsögn við þá kristnu hugmynd að maðurinn hefði
frjálsan vilja. Heimspeki Kants samþættir því þessar tvær hugmyndir með því að
takmarka gildi lögmálanna við reynsluheiminn eða heim fyrirbæranna. Þannig er
maðurinn bundinn náttúrulögmálunum að því leyti sem hann býr í reynsluheim-
inum, en hann getur hins vegar vel verið frjáls í hinum raunverulega heimi, sem
Kant kallar rökheim, og hlýtur raunar að vera það samkvæmt rökum sem Kant
setur fram.3
Eins og heimspeki Kants, snýst heimspeki Hegels um að sameina ýmsar þær
andstæður sem myndast eða virðast myndast í hugsun okkar og tilveru. Þegar
Hegel var ungur varð hann afhuga hvers konar heimspekikerfum, sem hann taldi
vera í andstöðu við hina raunverulegu tilveru, lífið sjálft, og rífa í sundur eðlilega
einingu þess. Hann sá í hillingum líf Forn-Grikkja, sem hann taldi hafa ein-
kennst af jafnvægi milli hinna ólíku sviða samfélagsins – einkamála og opinberra
mála, stjórnmála og efnahagsmála, trúmála og samfélagsmála – ólíkt því sem var í
Prússlandi í lok 18. aldar þar sem ríkti til dæmis óeining milli ríkis og kirkju – að
ógleymdum muninum á vísindalegri heimsmynd og trúarlegri.
En hann skipti síðan um skoðun þegar hann áttaði sig á því að áhersla á hina
náttúrulegu einingu lífsins er jafn einhæf og einhliða áhersla á heimspekikerfi.
2 Þetta er helsta verkefni eins þriggja höfuðverka hans, Gagnrýni hreinnar skynsemi. Kant 1781/1988.
3 Sér í lagi í öðru höfuðverki sínu, Gagnrýni verklegrar skynsemi. Kant 1788/2003.
Hugur 2017-6.indd 67 8/8/2017 5:53:28 PM