Hugur - 01.01.2016, Page 130

130 Eyja M. Brynjarsdóttir
var meðal annars lögð mikil áhersla á fullorðinsfræðslu sem átti að efla almenning
til þátttöku í menningarlífi og stjórnmálum. Þetta voru gildi sem Vínarhrings-
menn aðhylltust einnig og lýstu stuðningi við með stefnuskrá sinni, sem og í öðr-
um skrifum. En þó að Vínarborg væri undir stjórn sósíaldemókrata var landinu
stjórnað af kristilegum sósíalistum sem voru andsnúnir hinni miklu tryggð við
vísindi í menntakerfinu, og nutu þeir í því stuðnings Páfagarðs. Þriðji aðili að
þeirri hugmyndafræðilegu og pólitísku togstreitu sem þarna átti sér stað voru svo
þjóðernissinnar, sem óx fiskur um hrygg í erfiðu efnahagsástandi.11
Með áherslu á gildi vísinda, skynsemi, skýrleika og rökhugsunar og andstöðu
við frumspeki tóku pósitívistar afstöðu gegn þeim hugmyndum sem haldið var
á lofti af íhaldsöflum. Meðal íhaldshugmyndanna má nefna frumspekilegar rétt-
lætingar á þjóðernishyggju með vísunum í Volksgeist og Ganzheit, kreddukenndar
hugmyndir um eðli kvenna, eðli gyðinga og höfnun á vísindum með upphafningu
trúarbragða.12 Hin helstu kennileiti rökfræðilegs pósitívisma urðu því ekki til
í tómarúmi heldur voru þeim að baki greinilegir pólitískir hvatar: andstaða við
þjóðernishyggju og andskynsemishyggju og hugsjónir um betra samfélag þar sem
fólk yrði betur upplýst. Þjóðernishyggjan og aðrar kredduhugmyndir íhaldsafl-
anna voru réttlættar með vísunum í hástemmdar frumspekilegar ímyndir. Því var
það freistandi andsvar að slá frumspekina út af borðinu eins og hún lagði sig og
afgreiða þannig í einu lagi alla mögulega réttlætingu íhaldsaflanna, eins og verður
útskýrt betur síðar. En ljóst má vera að hugmyndafræði sem hampaði vísindalegri
hugsun, rökhugsun og skynsemi og sem hafnaði allri frumspeki varð tæpast túlk-
uð sem pólitískt hlutlaus á millistríðsárunum í Vín heldur hlaut hún að vera álitin
í andstöðu við kenningar íhaldsmanna.13
Margir meðlima Vínarhringsins voru nátengdir hreyfingu fríþenkjara, en það
var raunar að undirlagi fríþenkjara sem hið svokallaða Ernst Mach-félag var
stofnað, sem gaf út stefnuskrá Vínarhringsins. Stefnumál fríþenkjara voru mörg
hver pólitísk og skörun þeirra við stefnumál Vínarhringsmanna greinileg: aðskiln-
aður ríkis og kirkju, að halda trúarbrögðum utan menntakerfisins, réttindi kvenna,
réttindi óskilgetinna barna og ókeypis menntun til 14 ára aldurs, svo eitthvað sé
nefnt.14 Vínarhringsmenn og hugmyndir þeirra tengdust einnig náið hugmynd-
um módernista í arkitektúr, ekki síst stefnu hinnar þýsku Bauhaus-hreyfingar.
Meðal annars var Carnap fenginn til að halda fyrirlestur í Dessau Bauhaus í
Þýskalandi árið 1929 og ýmiss konar samvinna var á milli þessara hópa. Sameigin-
leg með hugmyndafræði beggja er áhersla á einfaldleika, andúð á öllu óþarfa flúri
og höfnun á heildarhyggju, þ.e. eindahyggja eða smættarhyggja.15 Hugmyndin
11 Romizi 2012: 227–228; Uebel 2005: 755.
12 Romizi 2012: 227–228.
13 Howard 2003: 31.
14 Romizi 2012: 231–232.
15 Heildarhyggja (e. holism) er sú hugmynd eða skoðun að heild sé eitthvað annað og meira en
safn hlutanna sem hún er samsett af, þ.e. að hún hafi eiginleika sem eru eðlisólíkir eiginleikum
hlutanna sem hún samanstendur af. Smættarhyggja (e. reductionism) er aftur á móti sú skoðun að
heildina megi smætta niður í hluta sína og eindahyggja (e. atomism) er sú skoðun að allt sé samsett
úr eindum. Þetta eru auðvitað heldur hraðsoðnar lýsingar á þessum hugmyndum. En eins og
kemur fram síðar í greininni þá gegndi frumspekileg heildarhyggja stóru hlutverki í hugmynda-
Hugur 2017-6.indd 130 8/8/2017 5:53:47 PM