Tímarit Máls og menningar - 01.11.1977, Side 123

Þekkingin er þjóðfélagsafl
um grundvallarstærðum, svo sem hraða ljóssins og þyngdarstuðlinum
sem kemur fyrir í þyngdarlögmáli Newtons.
Hefðbundin eða klassísk eðlisfræði (þ. e. aflfræði Newtons ásamt
rafsegulfræði o. fl. greinum sem þróuðust á 18. og 19. öld) felur í sér
ýmis einkenni sem hafa ýtt undir hugmyndir af þessu tagi. M. a. fela
þessi fræði í sér stranga löghyggju eða orsakahyggju (determínisma):
Allir atburðir eru taldir eiga sér orsakir og afleiðingar sem hægt sé að
rekja. Löghyggjunni verður einna best lýst með hugmyndinni um svo-
kallaðan anda Laplace. Franski vísindamaðurinn Laplace hugsaði sér anda
eða heila sem fengi að vita allt um stað og hraða allra efnisagna á
ákveðnu andartaki. Andinn gæti þá sagt fyrir um alla hreyfingu efnis-
ins bæði í fortíð og framtíð. Eini fyrirvarinn er sá að andinn sé nógu
afkastamikill til að komast yfir þetta mikla verkefni. Fyrir slíkum anda
væri ekkert á huldu: liðnir tímar og ókomin ár væru sem opin bók fyrir
hugskotssjónum hans.
Eins og ég hef tæpt á hefðu flestir vísindamenn á 19- öld samsinnt
þeirri einföldu heimsmynd og lífsskoðun sem krystallast í hugmynd
Laplace. Svipuð viðhorf komu einnig fram í heimspeki þessara tíma.
Karl Marx var líka hallur undir löghyggjuna og beitti henni hlífðarlaust
á þróun samfélagsins eins og ég vík að síðar.
Þótt mönnum virtist eðlisfræði 19. aldar vera að komast á leiðarenda
sannaðist enn hið fornkveðna að Adam var ekki lengi í Paradís. Strax
um aldamótin fóru að koma fram uppgötvanir og hugmyndir sem féllu
ekki inn í hið lokaða kerfi og skal nú vikið nánar að þeim.
Afstœðiskenningin
í upphafi þessarar aldar setti Alhert Einstein fram hina frægu afstæðis-
kenningu. Með henni er sýnt fram á að aflfræði Newtons hefur ekki
eins víðtækt gildi og áður var talið, heldur tekur aflfræði afstæðiskenn-
ingarinnar við af henni og lýsir raunveruleikanum betur þegar þessar
tvær kenningar greinir á svo að mælanlegt sé. Svo er t. d. þegar hraði
hluta nálgast ljóshraðann eða þeir eru undir verulegum áhrifum þyngdar-
krafta og er þá nauðsynlegt að beita afstæðiskenningunni til að gera
fullnægjandi grein fyrir hegðun hlutanna. Hins vegar greini kenning-
arnar yfirleitt ekki mælanlega á þegar hraðinn er mun minni en Ijós-
hraðinn eða þyngdarkraftar eru tiltölulega veikir eins og oftast er í dag-
345