Tímarit Máls og menningar - 01.11.1977, Side 127

Þekkingin er þjóðfélagsafl
Sovéskir eðlisfræðingar urðu að játast undir þessa kreddu stalínismans,
a. m. k. í orði, og má guð vita hverjum kyrkingi það hefur valdið í sovéskri
eðlisfræði þar til menn létu kredduna lönd og leið.
StaSa eSlisfrœSinnar
Mér hefur orðið tíðrætt um þau umbrot sem orðið hafa í eðlisfræði á
þessari öld. Til þess liggja ýmsar ástæður aðrar en þær að mér sé við-
fangsefnið kunnugt og handbært.
I fyrsta lagi grunar mig að margir gangi enn með úreltar hugmyndir
um grundvallarviðhorf og heimsmynd eðlisfræðinnar — hugmyndir sem
hafa verið ríkjandi í þekkingarmiðlun skólakerfisins allt fram á þennan
dag en miðast engu síður við þessi vísindi eins og þau voru á vegi stödd
á síðustu öld.
I öðru lagi er oft litið á eðlisfræði sem einhvers konar fyrirmynd
(,,módel“) annarra vísinda hverju nafni sem þau annars nefnast. — Áður
en menn fara að taka sér fyrirmynd til eftirbreytni er eins gott að þeir
geri sér grein fyrir hvernig hún lítur út nú á dögum.
I þriðja lagi vona ég að lesandinn sé nú nokkru fróðari um það
hvemig þróun er háttaS í vísindum. Jafnvel í þeirri vísindagrein, sem
hefur verið talin öðrum fremur gamalgróin, hafa orðið róttækar byltingar
sem hafa ýmist ónýtt fyrri þekkingu eða kallað á gagngera endurskoð-
un hennar. Ihaldssamar hugmyndir um þekkingarforða og stöðugar við-
bætur eiga því við harla lítil rök að styðjast í þróun eðlisfræðinnar.
JarSfrœði
Flesmm lesendum mínum er trúlega fullljóst hversu harkalega líffræði
og jarðfræði nútímans stangast á við sköpunarsögu Biblíunnar, hvort
sem hún er skilin eftir bókstafnum eða sem líking eins og Píus páfi tólfti
lét út ganga frá páfastóli árið 1948. Þróun þessara vísindagreina hefur
þess vegna m. a. kostað mikla baráttu gegn ofurvaldi kirkjunnar.
Nú er orðið langt síðan menn tóku eftir því til dæmis að leifar sjávar-
dýra er víða að finna á þurru landi, jafnvel uppi um fjöll og firnindi. Á
miðöldum var þetta einfaldlega skýrt með Nóaflóðinu sem allir geta
lesið um í helgri bók. Árið 1795 setti Skotinn Hutton fram þá byltingar-
kenndu hugmynd að fyrirbrigði jarðfræðinnar hefðu orðið til fyrir áork-
an ýmissa afla sem við sjáum enn að verki í kringum okkur. Hann gerði
sér ljóst að árnar hefðu grafið dalina og að sléttlendi myndaðist oft af
349