Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2010, Page 27

27
ÞEKKinG, ViRÐinG, VALD
Ole Worm var einn af mörgum svonefndum „virtúósum“ sem „leituðu
hins ókunna“ í Evrópu á endurreisnartímanum og fram á nýöld.6 Virtú-
ósarnir voru allt í senn safnarar, fagurkerar, listamenn og vísindamenn.
Þeir voru fagmenn á sviði þekkingar sem þeir settu fram með nýstárlegum
hætti í furðustofum (þ. Wunderkammer, e. cabinet of curiosities), grasagörð-
um og bókum. Tignarheitið virtúósi er dregið af ítalska orðinu „virtú“,
sem er vandþýtt, en gefur í þessu samhengi til kynna virðingu, virði, verð-
leika eða dygð. Í ritmálssafni Orðabókar Háskólans er orðið „virðugheit“
skráð eftir heimild frá 17. öld og „virtugheit“ eftir heimild frá 18. öld. Þó
að dæmin um notkun þeirra séu ekki nógu mörg til að lýsa merkingarsvið-
inu með neinni vissu, þá virðast þau geta haft nokkurn veginn sömu merk-
ingu og stofninn virtú í orðinu virtúósi. Ritmálssafnið geymir einnig dæmi
um lýsingarorðið „virðugur“ (frá 17. og 19. öld), sem þýðir nokkurn veg-
inn það sama og „æruverðugur“ en það er einn af eiginleikum virtúósanna
og hluti af merkingarsviði þessa virðingarheitis. Hér á eftir verður þó
íslenska orðið virðing notað í stað ítalska orðsins „virtú“, en það ber að
skilja í nokkuð annarri merkingu en því er vanalega gefin í málinu.
Í þeim skilningi sem lagður var í þetta hugtak á endurreisnartímanum
og fram eftir nýöld er virðing eiginleiki hluta og vísar til þess gildis sem
þeir hafa, en virtúósarnir eru þeir virðingar- og verðleikamenn sem hafa
þessa ómetanlegu hluti á sínu valdi, þekkja þá og kunna á þeim skil. Þannig
vísar virðingarhugtakið líka til mannkosta þeirra og ágætis í alla staði.
Virtúósarnir voru endurreisnarmenn í þeim skilningi að þeirra virtú var
ekki bundið við einhverja eina grein listar og raunar ekki við listir í
nútímaskilningi frekar en við vísindi. Slík aðgreining – milli lista og vís-
6 Þegar Evrópusögunni er skipt í tímabil er nútíminn jafnan talinn hefjast á 16. öld
um leið og miðöldum lýkur, en fram undir lok 18. aldar er þó talað um nýöld (e.
early modern). Endurreisnartíminn brúar aftur á móti bil miðalda og nýaldar því að
hann er gjarnan talinn spanna tímabilið frá 14. til 16. eða 17. aldar. Sú hreyfing á
sviði lista, vísinda og menningar sem kennd er við endurreisnina hreif þó ólík
svæði Evrópu með sér á ólíkum tíma. Rætur hennar eru snemma á 14. öld í Flórens
á Ítalíu, en hún teygði anga sína mun síðar til norður-Evrópu og þar er oft rætt
um að endurreisnin hafi staðið allt fram á miðja 17. öld og í því sambandi talað um
síðendurreisn (e. late renaissance) sem víkur síðan fyrir eða rennur saman við
Upplýsinguna. Sagnfræðingurinn Randolph Starn heldur því raunar fram með
góðum rökum að ekki beri að skilja endurreisnina „sem tímabil með ákveðna upp-
hafs- og endapunkta“ heldur „sem hreyfingu athafna og hugmynda sem ákveðnir
hópar og nafngreindir einstaklingar brugðust við með ýmsum hætti á ólíkum
stundum og stöðum“; Randolph Starn, „Renaissance Redux“, The American
Historical Review, 103(1)/1998, bls. 122–124, hér bls. 124.