Skírnir - 01.01.1974, Síða 44
42
BJARNI EINARSSON
SKÍRNIR
orðalag og yfirleitt styrkja máltilfinninguna, enda hafa beztu rit-
höfundar þjóðarinnar og skáld leitað þangað fyrirmyndar síðan
viðreisn ritmáls hófst fyrir tveimur öldum eða þar um bil. Þó er
meiri vandi en margur heldur að læra af fornmálinu, og hefur vilj-
að brenna við að málvöndunarmenn gengi of langt að ýmsu leyti.
Upptaka fornyrða og nýyrða í stað erlendra tökuorða hefur og
stundum borið annan árangur en ætlazt var til. Orðin hafa orðið
tvö um sama hlut, annað ófínt og almennt, hitt fínt ritmál. Dæmi:
bíll og bifreið, ventill og loki, sígaretta og vindlingur. En því aðeins
geta menn vænt árangurs af umbótaviðleitni að þeir forðist öfgar
og sóun tíma og vinnu við ónauðsynlega hluti, svo margt annað sem
ógjört er á þessu sviði.
Hér skal tekið til athugunar orðasamband eitt sem fræðimenn og
kennarar hafa um langt skeið haldið fast að almenningi og skóla-
nemendum í þeirri trú að það væri betra og réttari íslenzka en sú
sem tíðkazt hefur í mæltu máli langa hríð, - sennilega nokkurar
aldir. Hér er um að ræða dæmi um fyrningu máls rétt einu sinni, -
fyrning sem ekki aðeins orkar tvímælis sökurn þess að hún virðist
þarflítil, jafnvel óeðlileg, heldur er að nokkru leyti röng miðað viS
beztu fyrirmyndir fornmálsins.
Kvánga(sk), kvœna(sk), gipta(sk)
Fornir þjóðfélagshættir, ólíkir þeim sem nú tíðkast, hafa valdið
því aS forfeður okkar gjörðu - um það bil er sögur hófust og lengi
síðan - skýran greinarmun á sagnorðum eftir því hvort um var að
ræða að karl eða konagengiíhjónaband. Konavar gift eða gefin eða
föstnuð manni, og eru í fornum lögum nákvæm fyrirmæli um það
hver ráði giftingu konu (orðað svo í norskum og íslenzkum lögum
Magnúsar konungs lagahætis),1 eða þá hver skuli fastna konu
(orðalag Festaþáttar í Grágás).2 Fyrir kemur að talaS er um að
kvánga menn eða kvœna, og í fornum lögum norskum eru ákvæði
um kvongun sonar en giftingu dóttur, þar sem um er að ræða það
fé sem þeim fylgi úr föðurgarði.3 Og í sömu lögum eru tiltekin
viðurlög við því „ef karlmaðr kvángask eða kona giptisk fyrir utan
frændaráð“.4
Nafnorðið kván (kvón) eða kvœn þýddi eiginkona, og var það