Skírnir - 01.01.1974, Side 149

SKÍRNIR
KASTA BRAUÐI ÞÍNU Á VATNIÐ
143
ingur kannski af Hvítakristi, sögunni um átök heiðins siðar og
kristins og hvernig hinum heiðnu lífsverðmætum, hyrningarstein-
um þjóðveldisins, er borgið í gegnum þau. Þar sem fornir lífshættir
eru komnir í upplausn, þar er siður og réttur á undanhaldi að
skilningi Gunnars; Grámann er lýsing slíkrar óaldar.
Landnámsmenn Gunnars Gunnarssonar, allt frá Ingólfi Arnarsyni
til Brands á Bjargi og Bjargfastar, sjá sjálfa sig jafnan í samhengi
ættar sinnar, þjóðar, landsins sem þeir byggja. En þetta samhengi
virðist einatt í hættu, sögufólk Gunnars Gunnarssonar er fólk í
vörn, lífsviðhorf þeirra dæmd til að bíða ósigur. I mörgum þessum
sögum birtist landnámið einkum í viðnámi. í Hvítakristi tekst að
vísu að bjarga þjóðveldinu heilu í gegnum aldaskiptin; samhengið
í lífi þjóðarinnar má heita órofið, og von til þess að forn og ný
verðmæti megni að sættast. „Lif þú alla daga óbrotinn“: í þessum
lokaorðum Runúlfs í Dal til Svertings, sonar síns, felst von verks-
ins.4 Svarið stendur í Grámanni. Smælinginn Olafur Hildisson er
örlöglaus maður, rótarslitinn kvistur; hann treðst undir og ferst,
viðnámslaust, eins og af tilviljun, fyrir ofstopa rangsnúins höfð-
ingjavalds. Samhengið í mannlegu félagi er rofið amk. í bili.
Það er vert að hafa í huga hvenær þessar sögur voru skrifaðar.
Sjálfur víkur Gunnar líka að því í eftirmála Hvítakrists að söguleg-
ar skáldsögur hafi vitaskuld ekki verið hægt að rita á fjórða áratug
þessarar aldar „án þess að hafa hliðsjón af rökum vorra daga og
reynslu margvíslegri“.5 Samtíðin í Evrópu magnar bölsýni Hvíta-
krists og Grámanns alveg eins og heimsstyrjöldin fyrri myrkvaði
Gunnari sjónir í æskusögum hans. En sá er munurinn að eftir
Kirkjuna á fjallinu eiga verk hans sér aðra og óbilugri undirstöðu
en fyrrum. Því virðist heimilt að líta á náttsvarta bölsýni Grámanns
sem skilorðsbundna, bráðabirgðalausn; niðurstöður verksins kæm-
ust fyrst í rétt ljós í landnámsbálkinum fullgerðum.
„Frelsun og glötun koma ekki utan að. Frelsun og glötun ber
maðurinn í eigin barmi. Það er sú ábyrgð sem liann ber fyrir
Guði,“ segir í Svartfugli:6 það eru örlög manns að lifa eftir þessari
setningu, standa við eða bregðast þeirri kröfu sem þar með er
gerð til hans. Hvortveggja felst í örlagaskilningi Gunnars, fullkom-
in ábyrgð hvers og eins á sjálfum sér og samhengi alls mannlegs
lífs. Manni er í sjálfsvald sett að skipa sér í hið stærra samhengi