Skírnir - 01.01.1974, Page 222
BRÉF TIL SKÍRNIS
Um verk og vilja
I. ATHUGASEMDIR UM „AÐ HUGSA Á ÍSLENZKU“
I þf.ssu greinarkorni hef ég ætlað mér að gerast svo djarfur að gagnrýna eitt
atriði í grein kennara míns, Þorsteins Gylfasonar, sem hann kallar „Að hugsa
á íslenzku“ og birtist í síðasta Skírni. Um greinina í heild ætla ég ekki að
fjalla, í henni er margt stóryrða, sem ég held, að ekki beri að taka mjög há-
tíðlega, en þar er einnig tæpt á ýmsum vandamálum, sem íslenzk tunga á við
að glíma, en hefur hingað til verið lítill gaumur gefinn.
Þetta eina atriði, sem hér verður gert að umtalsefni, er ummæli Þorsteins
um notkun Brynjólfs Bjarnasonar á hugtökunum „huglægur" og „hlutlægur"
í bókinni Lögmál og frelsi. Þorsteinn tekur hana sem dæmi um, hvernig ekki
eigi að hugsa á íslenzku, og reynir að færa fyrir því nokkur rök. En ég tel aftur
á móti - og ætla reyndar að færa fyrir því nokkur rök líka - að hér sé á
ferðinni alger misskilningur og rangtúlkun á þeim texta Brynjólfs, sem Þor-
steinn vitnar til. Þetta vakti strax furðu mína, því ég hélt, að auðvelt væri að
sjá, hvað Brynjólfur er að fara og varla trúi ég því, að Þorsteinn misskilji
hann viljandi. Fyrr í greininni kemur fram, að Þorsteinn telur, að þröngsýnin
og einsýnin séu stolt allra sannra fræða. Gæti verið, að hann hafi tekið þessa
kenningu sína of hátíðlega og þar sé komin skýring á misskilningnum?
Nóg um það. Textinn, sem Þorsteinn tekur til meðferðar, er eiginlega útúr-
dúr í kafla, sem annars fjallar einkum um frelsi viljans. I þessum kafla veltir
Brynjólfur fyrir sér, að hve miklu leyti skoðanir manna og sannfæringar, t.a.m.
geðsjúklinga og dáleiddra, geti talizt mælikvarði á viljafrelsi þeirra. Út frá
þessu vaknar sú spurning, hvort beri að taka mið af hugarfari eða ætlun
manns, þegar lagður er siðferðilegur dómur á breytni hans, eða hvort mið
skuli tekið af verkum hans og afleiðingum þeirra í hinum ytri veruleika, án
nokkurs tillits til hugarfarsins, sem að haki liggur. Niðurstaða hans er í
stuttu máli sú, að hvort tveggja þurfi að koma til. Hann kallar fyrri viðmið-
unina, þar sem tekið er mið af hugarfarinu, að leggja huglægan mælikvarða á
siðferðisgildi, en hina síðari að beita hlutverulegum eða hlutlægum mæli-
kvarða. Brynjólfur tekur dæmi um tvo menn, sem berjast fyrir sama málstað,
sem reynist hafa óæskilegar afleiðingar í mannlegu samfélagi. Annar þeirra
svíkur málstaðinn og gerir því óafvitandi gagn, en hinn er málstaðnum trúr