Skírnir - 01.01.1974, Side 225

SKÍRNIR
UM VERK OG VILJA
219
og virðist mér það fullkomlega eðlilegt orðalag í sínu rétta samhengi. Ég
vil slcjóta liér inn, að ég get mér þess til, að tal Þorsteins um afstæði eigi rót
sína að rekja til þess, að Brynjólfur hafnar hugarfarinu, án nokkurra tengsla
við hlutveruleikann, sem mælikvarða á siðferðisgildi og telur, að það mundi
leiða allt siðferðismat út í hreint handahóf. Nú er augljóst, að ef við látum
það eitt skera úr um siðferðisgildi tiltekinnar breytni, að hugarfarið að baki
henni sé gott eða illt og gerum enga frekari grein fyrir máli okkar, þá hlýtur
mat okkar á því, hvaða breytni raunverulega hafi siðferðisgildi, að vera ákaf-
lega handahófskennt, einfaldlega vegna þess, að viðmiðun okkar segir ekkert
til um það.
Þorsteinn tekur sem dæmi um átakanlega rökleysu, að Brynjólfur sjái fram
á, að vangaveltur hans um hugarfar að baki breytni leiði til þeirrar niður-
stöðu að siðferði sé „huglægt“. Fróðlegt væri að vita, hvar Þorsteinn hefur
rekizt á þá niðurstöðu, ekki er það í kaflanum, sem hann vitnar til, og ekki
er það annars staðar í ritum Brynjólfs, svo ég viti til.
Þorsteinn heldur áfram og segir, að Brynjólfur vendi sínu kvæði í kross og
staðhæfi hið gagnstæða rakalaust. Þetta er að sjálfsögðu jafn tilhæfulaust
og staðhæfingin á undan. Þó er vert að gefa þessu nokkurn gaum. Þorsteinn á
hér trúlega við, að Brynjólfur haldi því fram, að mannlegur siðferðisstyrkur
og fórnfýsi hafi hlutverulegt gildi. Reyndar stendur þessi staðhæfing Brynjólfs
ekki alveg rakalaus. Hann segir, að hér sé um hlutverulegan, samfélagslegan
prófstein að ræða vegna gildis hans fyrir mannlegt þjóðfélag, mannlega sögu,
mannlegar framfarir og þróun til betra lífs. Brynjólfur rökstyður þessa hugs-
un rétt á undan, þar sem hann ræðir um frelsi viljans, og sýnir fram á, að
til að hið huglæga geti verið nothæfur prófsteinn í þeim efnum, þurfi það að
hafa eitthvert hlutverulegt gildi. - Ekki veit ég, hvort Þorsteinn fellst á þessi
rök. Enginn neyðir hann til þess, en mér finnst hann óneitanlega leggjast
heldur lágt með tali sínu um rakalausar staðhæfingar og að Brynjólfur klykki
út með „öldungis óljósu tali um „tengsl“ hins huglæga og hlutlæga". I fyrsta
lagi held ég, að Þorsteinn hefði gjarna mátt lesa þessa „átakanlegu rökleysu“
að minnsta kosti einu sinni til viðbótar og það öllu betur en áður, og er það
trúa mín, að hann hefði þá komizt að raun um, að hún fjallar um allt annað
en hann taldi í fyrstu. 1 öðru lagi er kaflanum, sem hann vitnar til, skotið
inn í meginefni bókarinnar, þótt hann sé að vísu nátengdur því. Þorsteini mun
áreiðanlega kunnugt, að það, sem hann kallar „rakalausar staðhæfingar" og
„óljós tengsl hins huglæga og hlutlæga", er tekið miklu ýtarlegar til með-
ferðar annars staðar í ritum Brynjólfs. Fullyrðingar Þorsteins skjóta því al-
gerlega framhjá markinu. Einn tilgangur Þorsteins með grein sinni er að
benda á fákunnáttu íslenzkra fræðimanna í þeirri list að hugsa á íslenzku. Ef
kunnáttuleysi þeirra í þessum efnum er slíkt sem Þorsteinn gefur í skyn, ætti
honum að vera átakalaust að finna betri dæmi þess en þennan texta úr Lög-
máli og frelsi, sem sýnir einmitt hið gagnstæða.
Eyjólfur Kjalar Emilsson